ऐ दिल है मुश्कील जीना यहाँ…

माणसं सतत विस्थापित होत राहतात. अगदी आदिमानवाच्या काळापासून ही प्रक्रिया आजतागायत चालू आहे. आपलं अस्तित्व टिकविण्यासाठी या ग्रहावरील सर्वांनाच संघर्ष करावा लागतो. ‘जगण्याचे प्रश्न’ या मुख्य गोष्टीभोवतीच हा सर्व गुंता झालेला आहे. आजही हे विस्थापित होण्याची प्रक्रिया चालूच आहे. आता तर या पृथ्वीवरून दुसर्‍या ग्रहावर जाता येईल काय? याचाही न संपणारा शोध सुरू आहे. १९८१मधील ‘चक्र’ नावाच्या सिनेमात नसीरुद्दीन शहाचा एक संवाद आहे, ‘पेट और ये पेटके नीचे का! सब लफडे इसी की वजह से है’… जगण्यासाठीच्या रॅट रेसमध्ये माणूस विस्थापित होत जातो. जन्मभूमी कुठलीही असो त्याला नाव मिळते ते त्याच्या कर्मभूमीमुळेच. चित्रपटसृष्टीच्या या मोह आणि मायाजालात असे अनेक विस्थापित येत राहण्याची प्रक्रिया आजही चालू आहे.
इंदोरमधील एका मिलमध्ये कामगार म्हणून काम करणारे काझी मियाँ आठ अपत्यांचे अब्बा. मिलच्या तुटपंज्या वेतनात कसाबसा गाडा रेटत असताना एक दिवस त्यांची नोकरी गेली. कारण मजुरांची संख्या अधिक झाली असे सांगण्यात आले आणि त्यांना डच्चू मिळाला. भांडवलदारासाठी मजूर म्हणजे वापरून घेण्याचे साधनच. शेवटी ‘कशासाठी पोटासाठी’ म्हणत सगळे लटांबर घेऊन काझी मियाँ मुंबईला पोहोचले. एवढे मोठे खटले कसे चालवायचे? आपल्या अब्बाजानच्या एकट्याच्या जिवावर चालणार नाही हे त्यांच्या दोन नंबरच्या मुलाच्या, बद्रुद्दीनच्या लक्षात आले. भूक, दारिद्र्य, असहाय्यता माणसाला खूप लवकर समज आणते. मग बद्रुद्दीननेही पडेल ते काम करायला सुरुवात केली. दिवसभर वणवण भटकून कधी आईस कँडी, कधी फळं, भाजीपाला, तर कधी स्टेशनरी, जे जमेल ते विकून चार पैसे घरी आणणे आणि बापाच्या हातात देणे हे त्याचे काम. मात्र हे सर्व करत असताना त्याच्या डोक्यात आणखीही विविध प्रकारचे इतर किडे वळवळत असत. या किड्यांना तशाही परिस्थितीत त्याने कधीच मरू दिले नाही.
३०-४०च्या दशकात चॅर्ली चॅप्लीन नावाच्या एका फाटक्या माणसाने जगाला वेडं केलं होतं. अनुभवाच्या विद्यापीठातून मास्टर डिग्री केलेल्या या ट्रँपने हासू आणि आसूच्या तीव्र रसायनात जगाला पार बुडवून टाकले. याचे साईड इफेक्ट जगभर पसरले. मग भारत तरी कसा अपवाद असणार? १९३०च्या दशकात नूर मोहम्मद मेमन ऊर्फ नूर चार्ली नावाचे एक विनोदवीर-कम-स्टंटमन होऊन गेले. भारतीय चित्रपटाच्या पहिल्या पिढीतले किंग ऑफ कॉमेडी. या नूर चार्लीचा किडा बद्रुद्दीनला पण चावला होता. तो त्यांचा जबरा फॅन होता. त्यांनी पडद्यावर केले स्टंट हा पठ्ठा स्वत:ही करून बघायचा. सन १९०५ मध्ये मुंबईत ‘बॉम्बे इलेक्ट्रीक सप्लाय अ‍ॅण्ड ट्रामवे कंपनी लि.’ (बीईएसटी) कंपनी स्थापण्यात आली. त्यांनी सर्वात आगोदर ट्राम सेवा सुरू झाली आणि फेब्रुवारी १९२६मध्ये बससेवा सुरू झाली. या बससेवेमुळे लोकल वाहतुकीचे जसे साधन निर्माण झाले तसेच रोजगारही निर्माण झाले. बेरोजगार बद्रुद्दीनसाठी बहुतेक काही दरवाजे उघडणार होते. लवकरच त्याला कंडक्टरची नोकरी मिळाली. या कामाने त्याच्या कुटुंबीयांना थोडा दिलासा मिळाला. दादरच्या बस डेपोमध्ये त्याला ही नोकरी मिळाली. घंटी वाजवत बद्रुद्दीन प्रवाशांसाठी तिकीटे फाडू लागला. ‘पुढील आयुष्यात लोक त्याच्यासाठी तिकीटे फाडणार आहेत’ याची मात्र त्याला अजिबात कल्पना नव्हती.
बसच्या फेर्‍या करताना बद्रुद्दीनच्या डोक्यातला किडा मध्येच वळवळ करीत असे. मग तो विविध नकला करून, चित्रविचित्र आवाज करून विशेषत: दारुड्याची नक्कल करून प्रवाशांचा प्रवास मजेशीर करे. एकदा या बसमध्ये प्रसिद्ध चित्रपट अभिनेता बलराज साहनी प्रवास करत होते. त्यांना या आगळ्या कंडक्टरमधला किडा बहुदा दिसला असावा. ते त्यावेळी गुरुदत्तच्या ‘बाजी’ या चित्रपटकथेवर काम करत होते. त्यांनी मग बद्रुद्दीनला दुसर्‍या दिवशी त्याला गुरुदत्तच्या ऑफिसमध्ये यायला सांगितले. दुसर्‍या दिवशी गुरुदत्त चेतन आनंदसोबत ‘बाजी’वर चर्चा करत असताना अचानक एक दारुडा मध्ये आला. त्याने गोंधळ घालायला सुरुवात केली. शेवटी शेवटी तर गुरुदत्तचीच फिरकी घ्यायला लागला. गुरुदत्तने रागाने सुरक्षारक्षकास बोलावले आणि या दारुड्याला हाकलून लावा असे सांगितले. बराच वेळ ही मजा बघत बसलेले बलराज साहनी यांनी मग त्या दारुड्याची ओळख करून दिली. ‘बद्रुद्दीन जमालुद्दीन काजी’ असे याचे नाव असून हा दारुडा नाही तर तो दारुड्याचा अभिनय करत होता. त्यांच्या या अस्सल दारुड्यावर गुरुदत्त मग जाम फिदा झाले आणि त्याला ‘बाजी’ चित्रपटात काम मिळाले. काय गंमत आहे पाहा, ज्या पोराने कधी दारूला स्पर्श केला नाही, त्याने झक्कास दारुड्याचा अभिनय करून दाखवला. गुरुदत्तने फक्त त्याला कामच नाही दिले तर त्याची एक नवी ओळख निर्माण केली आणि त्याचे नाव ‘जॉनी वॉकर’ असे ठेवले. त्या काळी स्कॉच व्हिस्कीचा जॉनी वॉकर हा ब्रँड खूपच लोकप्रिय होता. शेवटी बद्रुद्दीनच्या डोक्यातला किडा जिंकला आणि पुढची ४० वर्षे या अभिनेत्याने लोकांना हसवत ठेवले.
गुरुदत्त आणि जॉनी वॉकर ही मित्रांची जोडी पडद्यावर आणि पडद्यामागे अभिन्न राहिली. गुरुदत्त आपल्या या मित्रासाठी पटकथेतही बदल करण्यास तयार होत. खरे तर तो काळ असा होता की गाणी ही फक्त नायक-नायिकांवर चित्रित होत, पण जॉनी वॉकरच्या अभिनयाने प्रेरित होऊन ओ. पी. नय्यर या संगीतकाराने खास त्याच्यासाठी गाणी कंपोज केली. विशेष म्हणजे मोहम्मद रफी देखील खास त्याच्यासाठी आपला ठेवणीतला आवाज वापरत असत. या कॉम्बिनेशनने धम्माल केली. जॉनी वॉकरची पडद्यावरील एन्ट्रीच चित्रपटगृहात हास्याचे कारंजे उसळून द्यायची. अगदी साध्या साध्या संवादातून व अचूक टायमिंगमुळे ते पडद्यावर धमाल करत असत.
असं म्हटलं जातं की विसगंतीतून व्यंग निर्माण होतं. आपला सभोवताल प्रचंड विसंगतीने भरलेला आहे. त्याचे व्यवस्थित आकलन मात्र सर्वांनाच होईल असे नाही. ज्या संवेदनशील माणसाला ते होते तो प्रत्येक माणूस मला कलावंत वाटतो. जॉनी वॉकर ज्या बसमध्ये नोकरी करत असे त्या बसमधील अनेक व्यक्तिरेखा त्याने अनुभवल्या होत्या. त्यामुळे अनेक प्रसंग साकारताना तो अगदी गर्दीतला आपल्यासारखाच एक वाटे.
गुरुदत्त आणि जॉनी वॉकर एकदा कलकत्त्याला गेले. तिथे गुरूदत्तने एका तेल मालिशवाल्याला बघितले. त्याने जॉनी वॉकरला
सांगितले त्याच्यावर नजर ठेव, तुला ती भूमिका करायची आहे. १९५७ मध्ये प्रदर्शित झालेल्या ‘प्यासा’ सिनेमात जॉनी वॉकरने ‘सर जो तेरा चकराए…’ म्हणत जीवनाचे सार या गाण्यातून व्यक्त केले. दैनंदिन आयुष्यात माणूस एकतर डोक्याने कावलेला असतो नाही तर हृदयाने घायाळ होत राहतो. साहिरने या दोन्ही गोष्टी एकत्र गुंफून जीवनाचे सार सांगितले. डोक्याचीच नव्हे तर डोक्याच्या आत आलेल्या मेंदूचही चंपी करण्यास साहिरने मागेपुढे पाहिले नाही.
‘बाजी’ (१९५१), ‘जाल’ (१९५२), ‘आंधियां’, ‘बाराती’ (१९५४), ‘टॅक्सी ड्राइवर’, ‘मिस्टर अँड मिसेस ५५’ (१९५५), ‘श्रीमती ४२०’, ‘चोरी चोरी’ (१९५६), ‘सीआयडी’, ‘प्यासा’ (१९५७), ‘गेटवे ऑफ इंडिया’ (१९५७), ‘मिस्टर एक्स’, ‘मधुमती’ (१९५८), ‘कागज के फूल’ (१९५९), ‘सुहाग सिंदूर’ (१९६१), ‘घर बसा के देखो’ (१९६३), ‘मेरे महबूब’ (१९६२), ‘उस्तादों के उस्ताद’ (१९६३), ‘शिनाई’, ‘दूर की आवाज’ (१९६४), ‘सूरज’, ‘सगाई पती पत्नी’, ‘दिल्लगी’, ‘दिल दिया दर्द लिया’ (१९६६), ‘बहू बेगम’, ‘दुल्हन एक रात की’ (१९६७), ‘दुनिया’, ‘मेरे हुजूर’, ‘हसीना मान जाएगी’, ‘शिकार’ (१९६८), ‘नन्हा फरीश्ता’, ‘सच्चाई, ‘दो रास्ते’ (१९६९), ‘गोपी, आनंद’ (१९७०), ‘राजा जानी’ (१९७२), ‘प्रतिज्ञा’ (१९७५), ‘शान’ (१९८०), ‘चाची ४२०’ (१९९८) हे त्याचे निवडक चित्रपट. ४० ते ७०च्या दशकात हास्य अभिनेता आणि नायकाची समांतर भूमिका असे.
फक्त विनोदनिर्मिती एवढेच काम नाही तर चित्रपटाच्या कथेमध्येही महत्वाची भूमिका असे. प्रेक्षकांना हसवत ठेवताना चित्रपटातील नायकाच्या दु:खातही ते समरस होत. त्यामुळे त्या काळात हास्य अभिनेत्यांना लोकप्रियतेसोबत सन्मानाची वागणूकही मिळे. पुढच्या काळात जसजसे हे कमी होत गेले जॉनी वॉकर यांनी काम कमी केले. ‘टॅक्सी ड्रायव्हर’, ‘नया दौर’ आणि ‘मधुमती’ या चित्रपटात त्यांनी अप्रतिमच काम केले आहे. ‘मधुमती’साठी त्यांना फिल्मफेअर पुरस्कारही मिळाला. यातील त्याचे ‘जंगल में मोर नाचा किसीने ना देखा’ हे गाणे जबरदस्तच… १९६८मधील ‘शिकार’ या चित्रपटातील तेजू (जॉनी वॉकर) आणि महुआ (बेला बोस) ही जोडी पण मस्त. शेकडो जणांकडे कामाचा अनुभव असणारा तेजू एकदा महुआच्या एका वाक्यात म्हणतो, ‘हम प्यार यार सब जानत है हम, मजनू के हात के नीचे भी काम किया है…’ या चित्रपटातला त्याचा ग्रामीण भोळसर तेजू भाव खाऊन गेला अन् फिल्मफेअरचा उत्कृष्ट विनोदी कलाकाराचा पुरस्कारही दुसर्‍यांदा मिळवून गेला.
जॉनीभाईच्या चेहर्‍यावर खास प्रकारचे मिश्किल भाव नेहमीच असत. अंऽऽऽ हं… मियाँऽऽऽ असा खास हेल आणि चेहर्‍यावरचे मीच कसा सम्राट असे भाव काढत समोरच्या संवादाला उत्तर देण्याची एक खास अदा त्यांच्याकडे होती. गोंधळात पडलेला त्यांचा चेहरा खूप हसे आणि टाळ्या वसूल करून जाई. जॉनीभाईची बोलण्याची पण एक खास लकब होती. त्यांच्या आवाजावरून ते लगेच ओळखले जात. या सर्व वैशिष्ट्यांमुळे रफीसाहेब पण त्यांच्यासाठी असा आवाज देत की जणू काही जॉनीभाई गात आहेत. त्यांच्यावर चित्रित झालेली सर्व गाणी हिट झाली. विशेष म्हणजे जॉनी वॉकर स्वत:ही उत्तम गात असत. चित्रपट जरी कृष्णधवल होते, तरीही त्यांनी आपल्या अदाकारीने त्यात विविध रंग भरले. ६०-७०च्या दशकात ऑर्वेâस्ट्रातील मिमिक्री आर्टिस्टचे जॉनी भाई आवडते कलाकार होते.
शम्मी कपूर जॉनी वॉकरचा खास मित्र. अनेकदा तो त्याच्या घरी जाऊन गीता बालीला कसं पटवावे याच्या टिप्स मागायचा… आणि हा बहाद्दरही टिप्स द्यायचा… त्याची लोकप्रियता बघून १९५७मध्ये मदन व दलजित वेद या निर्माता दिग्दर्शकाने जॉनी वॉकर व श्यामा यांना मुख्य भूमिकेत घेऊन ‘जॉनी वॉकर’ याच नावाचा चित्रपट काढला. अर्थात तो म्हणावा तितका चालला नाही.
गुरुदत्तचा अकाली मृत्यू हा जॉनी वॉकर यांच्यासाठी मोठा धक्का होता. सबंध आयुष्यभर जॉनी वॉकर आपल्या या मित्राला कधीच विसरू शकला नाही. गुरुदत्त गेल्यानंतर दिलीपकुमारने जॉनी वॉकरला खूप मोठा मानसिक आधार दिला. गुरूदत्तच्या प्रत्येक चित्रपटात त्याची महत्वाची भूमिका असे. त्याच्या ‘सीआयडी’ या चित्रपटात मजरूहचे एक गाणे आहे… ‘ए दिल है मुश्कील हे जीना यहां… जरा हटके जरा बचके… ये है बॉम्बे मेरी जान’. हा चित्रपट १९५६ सालातला. या गाण्यात उल्लेख असलेली ट्राम आणि मिल वगळता आजही मुंबईत सर्व काही तसेच आहे. बाकी सर्व गाणे आजही मुंबईला लागू पडते. यातील काही ओळी अशा आहेत,
बेघर को आवारा
यहाँ कहते हँस-हँस,
खुद काटे गले सबके,
कहे इसको बिजनेस
इक चीज के है
कई नाम यहाँ…
जरा हट के…
अतिशय सुंदर अभिनयाने जॉनी वॉकरने या गाण्याला अजरामर केले. मग आजची मुंबई खरोखर किती बदलली आहे? आजही बेकारांचे तांडे मुंबईकडे जातच असतात. विस्थापितांची प्रक्रिया आजही सुरूच आहे.
जॉनी वॉकर हा अत्यत नम्र आणि विनयशील माणूस. ते जेव्हा ‘आरपार’ या चित्रपटाचे शूटिंग करत होते, त्यावेळी या चित्रपटाची नायिका शकिलाची बहीण नूरजहाँ अनेकदा सेटवर येत असे. जॉनी वॉकर तिच्या प्रेमात पडले. पण तिच्या घरच्यांकडून विरोध असल्यामुळे एक दिवस मग दोघांनी गुपचूप निकाह केला. बर्‍यापैकी पैसे हातात आल्यावर जॉनी वॉकरने अगोदर बांद्रा व नंतर अंधेरीला घर घेतले व त्याचे नाव ‘नूर व्हिला’ असे ठेवले. या दापंत्याला नाजिम, कासिम व नासिर ही तीन मुले तर कौसर, तसनीम, फिरदौस या तीन मुली आहेत. त्यांचा एक मुलगा नासिरने अगोदर मॉडेलिंग केले आता तो अभिनेता आहे. ‘बागबान’, ‘फोर्स-२’, ‘चॉक अन्ड डस्टर’ अशा चित्रपटात त्याने निगेटिव्ह भूमिका केल्यात. मात्र वडिलांसारख्या विनोदी भूमिका करायची इच्छा असूनही त्याच्या वाट्याला त्या आल्या नाहीत. ‘अम्मा’ नावाच्या एका हिंदी मालिकेत तो काम करतोय. जॉनी वॉकरची लोकप्रियता बघून त्याच्या छोटा भाऊ कमलोद्दीन याने आपले नाव बदलून ऑनी वॉकर ठेवले. पण फक्त नाव बदलून काहीच होत नाही, आडात असल्याशिवाय पोहर्‍यात येत नाही. जॉनी वॉकर खरी व्हिस्की पिऊन जितकी मजा येणार नाही तितकी मजा तो आपल्या विशिष्ट आवाज आणि देहबोलीने आणीत असे.
१९८०नंतर मात्र हळूहळू जॉनीभाईचे चित्रपटात दिसणे कमी कमी होत गेले. ‘शान’ चित्रपटातील त्यांचा ‘चाचा’ अमिताभ, शत्रुघ्न सिन्हा, परवीन बाबी, नितू सिंग, शशी कपूर, बिंदिया गोस्वामी, सुनील दत्त या तगड्या अभिनेत्यांतही भाव खाऊन गेला. यातील त्याचं ‘नहीं… नहीं…’ हे पालूपद मस्तच…! यानंतर ते दिसले थेट चार वर्षानंतर ‘मेरा दोस्त मेरा दुश्मन’ या १९८४च्या चित्रपटात. यातील डाकूच्या टोळीतील अक्कड दारूचा शौकिन मुलायम सिंग खासच होता. नतंर १९८५ ते ९३ या नऊ वर्षाच्या काळात जॉनी भाईचे ‘हम दोनों’, ‘मेरा धर्म मेरा कर्म’, ‘सागर संगम’, ‘सपनों का मंदिर’, ‘गेम’ असे काही चित्रपट आले. मग बर्‍याच मोठ्या कालखंडानंतर १९९८मध्ये कमल हासनच्या ‘चाची ४२०’मध्ये ते दिसले. यातला त्यांचा पियक्कड मेकअपमन म्हणजे अर्क होता. मधल्या १३-१४ वर्षात ते कॅमेर्‍यासमोर आलेच नव्हते. पण यातील ७८ वर्षांच्या या विनोदवीराने या भूमिकेतही धमाल केली. कमल हसन या दिग्गज अभिनेत्याला आपल्या चित्रपटासाठी जॉनी वॉकरची आठवण व्हावी यात सर्व आले.
त्यांनी जवळपास सर्वच लोकप्रिय अभिनेत्यांसोबत काम केले. १९७०मध्ये आलेल्या ‘आनंद’मध्ये हृषिकेश मुखर्जीच्या आग्रहाखातर जॉनी वॉकरने एक छोटीशी पण लक्षणीय भूमिका केली. मला स्वत:ला ती खूप भावली. ‘आनंद’ चित्रपटभर एका अनामिक मुरारीलालचा शोध घेत असतो. खरं तर त्याला माणसं जोडायची असतात, मुरारीलाल तर एक बहाणा असतो. पण एकदा अचानक त्याला त्याचा मुरारीलाल अर्थात जॉनी वॉकर सापडतो. मग दोघांत मस्त संवादाची देवाणघेवाण होते. जॉनी वॉकरचा हा मुरारीलाल अर्थात इसाभाई सुरतवाला एकदम झकासच.
या ईसाभाईची एक नाटक कंपनी असते. तिथला त्याचा एक संवाद, ‘जिंदगी और मौत उपरवाले के हाथों में…’ जो या चित्रपटाचा क्लायमॅक्स बिंदू होता. यातील जॉनी वॉकरला नेहमी ‘लगी शर्त’ म्हणायची सवय असते. तो आनंदबरोबरही शर्त लावतो. त्याला माहितच नसते की आनंद काही दिवसांचाच सोबती आहे. आनंदच्या शेवटच्या क्षणी हा इसाभाई त्याला भेटायला येतो. हा प्रसंग जॉनीभाईने अप्रतिम साकारला आहे. ‘मैं वापस आऊंगा जयचंद… इतनी जल्दी इस पर पर्दा नहीं गिरने दूगाँ…’ म्हणत बाहेर येतो आणि डॉ. भास्करला ‘ये शर्त रघूकाका जीत जाये…’ म्हणत ढसाढसा रडतो. रडणारा हा इसाभाई कमालीचा भाव खाऊन गेला. आयुष्यभर खळखळून हासविणार्‍या जॉनी भाईने या चित्रपटात रडविले. हृषिदाला त्यांची ही क्षमता नक्कीच माहित असावी… ‘श्रीमंत मेहुणा’ या मराठी चित्रपटातही त्यांनी एक भूमिका केली होती.
जॉनीभाईला क्रिकेटचे वेड होते. अनेकदा आर्थिक मदतीसाठी चित्रपट तारकांचे सामने खेळवले जात. त्यात जॉनी भाई हमखास असत. खेळाबरोबर ते हास्याचे चौकार षटकार लगावत. खेळात मजा आणत असत. अत्यंत हळवा संवेदनशील अभिनेता दिग्दर्शक गुरूदत्त हा जॉनीभाईचा जिगरी दोस्त. दोघांच्या मैत्रीची त्या काळात नेहमीच चर्चा होत असे. गुरूदत्तच्या अकाली जाण्याने जॉनीभाईच्या आयुष्यात आलेली पोकळी कधीच भरू शकली नाही. त्यांच्या चित्रपट कारकिर्दीतल्या जवळपास साडेतीनशे चित्रपटातील त्यांच्या कोणत्याच भूमिकावर सेन्सॉरने कधी कात्री लावली नाही. कारण जॉनी भाईने आयुष्यभर आपल्या विनोदाचा स्तर कधीच घसरू दिला नाही.
हा योगायोग नाही की जगभरातील सर्वच हास्य कलावंतानी त्यांच्या खासगी आयुष्यात खूप काही सोसले. कष्टांचे डोंगर उपसले. आम्हाला मनमुराद हसवताना त्यांच्या चहेर्‍यावर मात्र दु:खाची एक लकेरही उमटू दिली नाही. चित्रपटापासून दूर गेल्यावर जॉनी वॉकर यांनी रत्न व खड्यांचा व्यापार करायला सुरुवात केली. आपल्या ३५ वर्षांच्या कारकीर्दीत जॉनी
भाईने ३००च्यावर चित्रपटातून आम्हाला निखळ आनंद दिला. बसची तिकीटे फाडणार्‍या बस कंडक्टर बद्रुद्दीन जमालोद्दीन काजीने आपल्या कर्तृत्वाने लोकांनाही स्वत:च्या चित्रपटाची तिकीटे फाडायला भाग पाडले यातच या अभिनेत्याचा सन्मान आहे. जगातील सर्वात कठीण गोष्ट म्हणजे लोकांच्या चेहर्‍यावर स्मीतरेषा उमटविणे. ज्यांना हे जमते ते कलावंत आणि माणूस म्हणूनही मोठेच होत. २९ जुलै २००३ हा त्यांचा अखेरचा दिवस. त्यांना मन:पूर्वक सलाम…