जमिनीच्या उदराखाली अजगरासारखी सुस्त पडलेली भली मोठी खाण. वरती भूपृष्ठावरती लख्ख उन्हात वेगळाच डाव रंगलेला. अपंग मनमोहन कृष्णचे चहाचे छोटेसे टपरीवजा छप्पर आहे. तिथेच बाहेर एक लाकडी फळकुटाचे टेबल ठेवलेलं. गिर्‍हाईकांना निवांत बसता यावं म्हणून. त्याच्या आजूबाजूला दोन मरतुकडे बाकडे टाकलेले. या टपरीच्या बाजूला बारोमास उभे असणारे कोळशाचे ट्रक आताही दिसतात. भवतालात काळपटलेले कामगार डोक्याला पांढरे हेल्मेट घालून ये-जा करताहेत. सगळे कसे यंत्रवत चाललेले आहे. या टेबलावर काळपट चॉकलेटी रंगाच्या चहाचे काचेचे ग्लास आहेत. पांढुरक्या रंगाच्या टवके उडालेल्या बशीत मातकट फरसाण तसंच पडलंय नि पत्त्याचा डाव रंगात आलाय. राणा (मॅकमोहन) त्याच्या मित्रांबरोबर तीन पत्तीचा डाव लावून बसलाय.
‘एक चाल मेरी भी, एक और मेरी, एक और सही आणि शो…’ असे त्यांचे जुगारी डावपेच चालू आहेत. मागे पार्श्वसंगीतात गीता दत्तच्या आवाजातलं ‘तदबीर से बिगड़ी हुई तकदीर बना ले, तकदीर बना ले, अपने पे भरोसा है तो ये दांव लगा ले…’ मंद ट्युनिंगमध्ये चालू आहे. बेगम, गुलाम आणि दहेला असे बिनीचे पत्ते दाखवून राणा डाव जिंकतो, समोरचा हारलेला ओशाळवाणा होऊन, ‘धत तेरे की, सब पैसेहार गया…’ असं पुटपुटू लागतो.
त्या टेबलाला रेलून उभा असलेला, कंबरेचा जाड पिवळ्या हुकचा पट्टा गळ्यात अडकवलेला, मळकट खाकी कपड्यातला मंगलसिंह (शत्रुघ्न सिन्हा) पत्त्याचा हा डाव बेरकीपणाने बघत असतो. राणाचा डाव पाहून त्याला चेव येतो अन् तो त्याला विचारतो, ‘क्यों राजा नल, हमसे भी एक हाथ खेलोगे?’
राणा उत्तरतो, ‘क्यों नही?’
बाकड्यावर बसलेल्या कामगारांना चुटकी वाजवत एका फटक्यात सरकवत मंगलसिंह आता त्या बाकड्यावर राणाच्या समोरासमोर बसतो. राणा त्याच्याकडे मारक्या म्हशीगत बघत बघत पत्ते पिसू लागतो. राणा हा त्या भागातला मुरलेला अट्टल जुगारी म्हणून ख्याती पावलेला तर मंगलसिंह हा मुरलेला गुन्हेगार आपली ओळख लपविण्यासाठी त्या खाणीत कामाला आलेला. राणासोबत त्याचा तीन पत्तीचा डाव सुरू होतो. जोडीने खुन्नसही जारी असते! पार्श्वसंगीतात सुरु असलेल्या ‘लगा ले दांव लगा ले…’चा आवाज हळूहळू टिपेस जाऊ लागतो. मंगलसिंह हुबेहूब गाण्याबरहुकूम त्या लाकडी टेबलावर दोन्ही तळहाताने चांगलाच ठेका धरून वाजवू लागतो. पत्ते पिसता पिसता राणा त्याचे पत्ते काट मारण्यासाठी मंगलसिंहच्या पुढ्यात हात धरतो. मंगलसिंह राणाच्या हातातल्या वरच्या पत्त्यावरच अलगद टिचकी देतो, छद्मीपणाने हसतो. राणाचे तीन तीन पत्ते वाटून होतात. आपल्या वाट्याला आलेले पत्ते उचलून मंगलसिंह दोन्ही हाताच्या ओंजळीत धरून एकेक पत्त्याचा कोपरा हळूहळू उघडून एकेक पान पुढे सरकवत तिन्ही पाने बघतो. राणादेखील आपले पत्ते एकाआड एक धरून तिन्ही पाने पाहतो. बदाम बादशहा, किलवर बादशहा आणि किलवर दुर्री ही पाने मंगलसिंहच्या वाट्यास आलेली.
पाने पाहून होताच तो एक चुरगळलेली नोट खिशातून काढत ‘एक चाल मोहब्बत में’ असं म्हणत म्हणत टेबलावर टाकतो.
मंगलसिंहकडे काहीशा संशयाने पाहत राणा आपले पत्ते पुन्हा एकदा आपली पाने पाहतो. चौकट गुलाम, इस्पिक गुलाम आणि इस्पिक चौक अशी त्याची पाने आहेत. त्याने आधीच्या डावात जिंकलेल्या टेबलावरतीच पडलेल्या नोटातली एक नोट उचलून पुढे डावात टाकतो.
मंगलसिंह अजून एक चुरगळलेली नोट काढून ‘भाईचारे में एक चाल और आगे…’ असं म्हणत डावात टाकतो.
‘एक मेरी भी’ असं म्हणत राणा आणखी एक नोट पुढे करतो, इतक्या वेळ बेरकीपणाने त्याच्याकडे पाहणारा मंगलसिंह आता सावध होऊन पुन्हा पत्ते बघतो, त्याचे लक्ष पत्त्यात आहे हे हेरून राणा आपल्या शर्टच्या बाहीत लपवलेला बदामचा गुलाम वरती काढून हातातला पत्ता बदलतो अन् ‘एक चाल मेरी भी!’ असं आव्हान देतो. आता वैतागलेला मंगलसिंह पुढची चाल करतो.
‘देखो राजा बनारस, ये तेरी मेरी में बहोत टाईम लग जायेगा, एक सौ का नोट है मेरे पास…’ असं म्हणत तो खिशातून शंभराची नोट काढून डावात टाकतो.
पुढे म्हणतो की, ‘अब तुम भी डाल दो, अब जिसका बड़ा पत्ता होगा वो ले जायेगा!’
राणा त्याचे आव्हान स्वीकारून शंभराची नोट पुढे करतो. या दोघांकडे लक्ष देऊन असलेले कँटीन मालक मनमोहन कृष्ण मंगलसिंहला सांगतात की, ‘तू नवा आहेस. राणाशी डाव खेळून कशाला पैसे वाया घालवतोस? त्याचा नाद करू नकोस, तो नेहमीच जिंकत आलेला आहे!’
यावर मंगल उत्तरतो, ‘बडे भैय्या से आज तक कोई जीता नहीं और हम आज तक किसीसे हारे नही, तो अब देख लेते है. हो जाये!’
त्याचे हे उद्गार ऐकून राणा त्याचे तीन पत्ते तीन गुलाम एकेक करून टेबलावर खुले टाकतो आणि ‘तीन गुलाम’ असं म्हणत टेबलावरच्या नोटा आपल्याकडे ओढू लागतो. तेव्हढ्यात मंगलसिंह त्याला अगदीच धुत्कारत, हिणवत ‘अरे बस्स…’ हाड हाड करू लागतो.
‘क्यों, तुम्हारे पास क्या है?’ असं राणाने विचारताच मंगलसिंह उत्तरतो, ‘हमारे पास तीन बादशहा है!’
अधीर होऊन राणा विचारतो ‘दिखाओ, दिखाओ तीन बादशे!’
टपरीच्या खांबाला अगदी आरामात रेलून बसत मंगलसिंह आपली पानं दाखवतो. तो आधी किलवर बादशहा टाकतो, मग बदाम बादशहा टाकून थांबतो. अधीर झालेला राणा त्याला म्हणतो, ‘तिसरा? तिसरा बादशहा दिखाओ?’
‘अबे मेरे ताश के तिरपनवे पत्ते, तिसरे बादशहा हम हैं,’ असं आपल्या ठेवणीतल्या खर्जातल्या आवाजात खास शैलीत सुनावत मंगलसिंह आपल्या हातातले तिसरे पान फाडून त्याचे चार तुकडे करतो आणि राणाच्या तोंडावर फेकून ‘दिखाई नहीं देता क्या? तिसरे बादशहा हम हैं!!’ असं म्हणत एका मुठीतच टेबलावरच्या सगळ्या नोटा कोंबून उठून चालताही होतो! थिएटरमध्ये शिट्यांचा आरोळ्यांचा नुसता गलका होतो.
आणखी एका सीनमध्ये विजय (अमिताभ बच्चन) त्याच कँटीनमध्ये बसलेला असतो. तो सिगारेट शिलगावण्यासाठी समोरच्या कामगारास काडीपेटी मागतो, तो काडीपेटीतील एक काडी काढून पेटवून विजयच्या पुढ्यात धरतो. इतक्यात तिथे आलेला मंगलसिंह त्या कामगाराचा हात मागे ओढत त्याच्या काडीवर आपली सिगारेट पेटवतो आणि दुसरीकडे जाऊन बसतो. चिडलेला विजय त्याची सिगारेट त्या काडीवर न शिलगावता मंगलसिंह बसलेल्या टेबलाजवळ जातो आणि त्याच्या हातातल्या जळत्या सिगारेटवर आपली सिगारेट शिलगावतो. शिवाय पुढे जाताना शत्रूची सिगारेट भिरकावून देतो. यानंतर दोघात जाम दण्णादन्नी होते जी चाहत्यांना जाम खुन्नस देऊन जाते.
पुढच्याच एका सीनमध्ये चहा आधी कोण पिणार या प्रश्नावर मंगलसिंह आणि विजय यांच्यात होणारी खिंचातानी बघण्यासारखी आहे. या दोघांच्या वादात इंजीनिअर रवी (शशी कपूर) पुढे येऊन चहा पिऊन वाद तिथेच थांबवतो.
ही दृश्ये होती ‘काला पत्थर’मधली. या सिनेमाचे वर्ष होते १९७९. यश चोप्रा कॅम्पमधला हा सिनेमा! स्टार्सची मांदियाळी शोभावा असा हा चित्रपट होता. शशी कपूरची पत्नी जेनिफर हिचं लोभस असं काही क्षणाचं दर्शन यात झालेलं. गाणी आणि संगीतावर विशेष लक्ष देण्यात आले होते. त्यामुळेच आज तीन दशकानंतरही या चित्रपटातील गाणी रसिकांच्या स्मरणात आहेत. यातली काही गाणी खूप गाजली. देखणी भव्य स्टारकास्ट, प्रेक्षकांना खिळवून ठेवणारे कथानक नि सुरेल संगीत जमून आल्याने सिनेमाचे बर्‍यापैकी नाव झाले. सुरुवातीला शत्रुघ्न सिन्हा मंगलसिंहची भूमिका करण्यास राजी नव्हते. पण नंतर त्यांनी ही भूमिका स्वीकारली अन् त्यातले त्यांचे संवाद देखील हिट झाले. यश चोप्रांनी या सिनेमाची निर्मिती आणि दिग्दर्शन केले. यापूर्वीचे त्यांचे चित्रपट प्रेम कथानकावरच आधारित होते. त्यामुळेच या चित्रपटाच्या कथानकाची त्यांनी निवड केल्यानंतर चित्रसृष्टीतील अनेक दिग्गजांना आश्चर्याचा धक्का बसला होता. पटकथेची जबाबदारी सलीम-जावेद या जोडगोळीवर सोपविण्यात आली होती. या जोडीने १९७५मध्ये घडलेल्या चासनाला खाण दुर्घटनेला डोळ्यासमोर ठेवून पटकथेचे लिखाण केले. या दुर्घटनेत ३७२ खाण कामगारांना जलसमाधी मिळाली होती. प्रेम या विषयावर विविध दृष्टिकोनांतून पाहणारे चित्रपट ही यश चोप्रा यांची खासियत मानली गेली. परंतु आपल्या कारकिर्दीत त्यांनी ‘काला पत्थर’ हा वेगळा चित्रपट केला. चित्रपट तिकीटबारीवर फारसा चालला नसला तरीही ‘यश चोप्रा क्लासिक’ म्हणून गणला जातो.
कोळसा खाणीतल्या शोषणाच्या कथेवर आधारलेला गत दशकातला ‘गुंडे’ हा यशराज फिल्म्सचा सिनेमा अशाच पार्श्वभूमीचा होता. लेखक-दिग्दर्शक अली अब्बास जफर यांनी यासाठी बरीच मेहनत घेतली होती. ‘काला पत्थर’साठीही चोप्रांनीही उत्तम नियोजनबद्ध काम केले होते, याच विषयावरचा ‘गुंडे’ बनवण्यासाठी त्यांनी आपल्या मृत्यूपूर्वी होकार दिला होता. खर्‍याखुर्‍या खाणीत सिनेमाचे चित्रिकरण व्हावे अशी यश चोप्रांची इच्छा होती. त्याचबरोबर कोळसा खाणी, कोळसा माफिया, तिथली परिस्थिती यांतील अनेक बारकावेही यशजींनी दिग्दर्शकाला सांगितले होते. चित्रिकरणाची प्रक्रिया यश चोप्रांच्या निधनानंतरच सुरू झाली होती. ‘गुंडे’ हा कोळसा माफिया या विषयावरचा सिनेमा होता पण संकल्पना, चित्रीकरण स्थळनिश्चिती आणि गोष्ट या पातळीवरचा यश चोप्रा यांचा शेवटचा चित्रपट म्हणता येईल. ‘काला पत्थर’ हा त्यांचा पहिला शैलीबाह्य सिनेमा होता आणि ‘गुंडे’ हा लौकिक अर्थाने शेवटचा होता, पण दोन्ही सिनेमाची पार्श्वभूमी एकच होती हा विलक्षण योगायोग होता. ‘काला पत्थर’ला यशराज सिनेमाच्या इतर सिनेमांसारखे छप्परफाड यश न मिळाल्यामुळेच की काय यश चोप्रांनी असं हटके पाऊल पुन्हा हयातीत टाकले नाही. मात्र आयुष्याच्या अखेरीस त्यांनी पुन्हा त्याच विषयाला हात घातला!
२६ डिसेंबर १९७५ला बिहारमधील (हल्लीचे झारखंड) चासनाला येथे कोळशाच्या खाणीत अचानक पाणी शिरून झालेल्या दुर्घटनेत ३७२ कामगार काही दिवसांत ठार झाले होते. इतक्या खोलीवर असलेल्या अफाट पाण्याचा उपसा करणारे पंप तेव्हा आपल्या देशात नव्हते. हे पंप विदेशातून धनबादमध्ये येण्यास जवळपास तीन महिने लागले. तोवर खाणीत बुडालेल्या कामगारांचे मृतदेह ओळखू येण्यापलीकडे गेले होते. ‘काला पत्थर’मध्येही शेवटी मंगलसिंहसह अनेक कामगार पाण्यात बुडून मरतात, असाच क्लायमॅक्स होता!
हा चित्रपट मुळात एक शोकांतिका असला तरीही याचा मुख्य नायक संघर्षाच्या वेदीवर स्वत:चं जेतेपण सिद्ध करण्यासाठी आयुष्य पणाला लावणारा तरुण होता, हे विसरता येणार नाही. विजय हा कधीकाळी एका जहाजाचा कप्तान असतो. त्याचे जहाज एकदा अत्यंत भयंकर वादळाच्या त्ाडाख्यात सापडते. त्या कठीण समयी तो जहाजातील प्रवाशांना वाचवण्याऐवजी स्वत:चा जीव वाचवून पळ काढतो. या गोष्टीचा सल त्याला सतत पोखरत असतो. आपण कधीतरी याची भरपाई केली पाहिजे असं त्याला सतत वाटत असतं. आपण पळपुटे नसून योद्धे आहोत हे सिद्ध करण्याची संधी त्याला मिळतेदेखील, मात्र त्यासाठी त्याला जिवाची बाजी लावावी लागते. एके काळी आपल्याच प्रवाशांना संकटात सोडून पळून गेलेला हा माणूस आपल्या सहकारी कामगार बंधूंचा जीव वाचावा म्हणून निकराची लढाई देतो नि कित्येकांचे प्राण वाचावतो. त्याच्या अपराध भावनेने त्याचा इतका पाठलाग केलेला असतो की त्याचे रूपांतर वेदनेत होते. एकदा खाणीतल्या कामात तो जखमी होतो. रक्तबंबाळ अवस्थेत तो दवाखान्यात येतो. तिथली डॉक्टर असणारी राखी त्याला भूल दिल्याशिवाय ड्रेसिंग अशक्य आहे असे सांगते, त्यावर त्याचे उत्तर अफलातून आहे. तो म्हणतो की, ‘पेन इज माय डेस्टिनी अँड आय कान्ट अव्हॉइड इट!’ याच वेदनेच्या बळावर तो हे धाडस करतो. म्हणूनच ‘काला पत्थर’चा नायक प्रेरणादायी आहे!
यातले शत्रुघ्न सिन्हाने रंगवलेले मंगलसिंहचे पात्र बटबटीत ओव्हरअ‍ॅक्टिंग वाटते, तर शशी कपूरची भूमिका असलेले इंजीनिअर रवीचे मात्र खूप भाव खाऊन जाते. त्याच्याविषयी अकारण सहानुभूती वाटू लागते. नीतू सिंग आणि परवीन बाबी यांचे रोल काही खास नव्हते, मात्र त्यांचं अस्तित्व विसरण्याजोगंही नव्हतं हेही मान्य करावं लागतं! राखीने डॉक्टरच्या भूमिकेत चांगला अभिनय केला होता. खूप मोठी स्टारकास्ट असूनही सारेच कलाकार लक्षात राहिले होते हे कथेचे पटकथेचे यश म्हणावे लागेल!
तडाखेबाज संवाद, नायक सहनायकांच्या शाब्दिक चकमकी, जोरदार हाणामार्‍या, भव्य सेट्स, देखणे चित्रिकरण, सुश्राव्य गीते आदी याच्या जमेच्या बाजू होत्या. ‘एक रास्ता है जिंदगी’ हे गाणं आजही आवडीने गायलं जातं. त्या काळचा सुखद सुंदर चित्रणाचा तो बोलका अनुभव होता.
बॉलिवुड वास्तविक घटनांना मोजत नाही. खास करून ती जर सामान्य माणसांच्या जगण्याची शोकांतिका असेल तर तिच्याकडे ढुंकूनही पाहिले जात नाही, असा एक आरोप अलीकडे अकारण केला जातो त्याला चपराक लावणारा हा सिनेमा होता. बॉलिवुड केवळ गुलछबू सिनेमे काढते असा आरोप जे करतात ती मंडळी हे विसरतात की प्रेम आणि रोमान्स हाच ज्यांच्या सिनेमांचा आत्मा होता त्याच यश चोप्रांनी ‘काला पत्थर’सारखा रिअल लाईफ स्टोरीवरचा सिनेमा बनवला होता. आणि विशेष म्हणजे त्याला म्हणावा तितका प्रतिसाद न लाभताही त्याच यश चोप्रांनी त्याच विषयावर आपला अखेरचा सिनेमा बनवला होता.
मंडळी, आपल्या बॉलिवुडला वास्तवाची नि रिअल लाईफ स्टोरीची कधीच अ‍ॅलर्जी नव्हती नि आताही नाहीये, उलट आपणच त्यास नेटका प्रतिसाद दिलेला नाही. तरीही असे सिनेमे दरसाली निघतच असतात. किमान त्यासाठी तरी ‘लव्ह बॉलिवुड’ हा हॅशटॅग वापरलाच पाहिजे!
