हिंदी मराठी चित्रपटसृष्टीत मुहूर्त, शूटिंग, मुलाखती, भेटीगाठी अशा समारंभांना, उपक्रमांना प्रत्यक्ष हजेरी लावून वार्तांकन करणार्‍या दुर्मीळ सिनेपत्रकारांपैकी एका ज्येष्ठ पत्रकाराने भेटीगाठींमधून आणि आठवणींमधून उलगडलेलं दिलीप कुमार यांचं अनोखं शब्दचित्र : भाग दुसरा!
—-
दिलीप कुमारचे एक खास वैशिष्ट्य म्हणजे मराठीशी निर्माण झालेले विविध स्तरांवरील नाते. त्यातही विशेष म्हणजे, चांगले मराठी बोलणे. आपण मुंबई, महाराष्ट्रात घडलोय आणि त्यामुळे येथील मराठी भाषा, संस्कृती, साहित्य, रंगभूमी, चित्रपट यांची आपल्याला कल्पना असावी याबाबतची त्यांची जागरुकता आणि त्याचा त्यांनी अनेकदा दिलेला प्रत्यय विशेष उल्लेखनीय आहे.
नव्वदच्या दशकात सायरा बानूने दूरदर्शनसाठी हिंदी चित्रपटगाण्यांवर एका मालिकेची निर्मिती केली असताना दिलीप कुमारच्या वतीने त्यांच्या पाली हिलवरील बंगल्यावर मुंबईतील काही निवडक सिनेपत्रकारांसाठी गेटटुगेदरचे आयोजन करण्यात आले होते. स्क्रीनचा फोटोग्राफर पीटर मार्टिसने त्यासाठी विशेष पुढाकार घेतला होता. दिलीप कुमारच्या बंगल्यावर जायचा योग आला म्हणजे आपले नशीब खुलले, अशीच आम्हा महाराष्ट्रीय सिनेपत्रकारांची भावना झाली. मी तर प्रचंड थ्रिल झालो होतो. अगोदरच्या पिढीकडून दिलीप कुमारच्या अनेक चित्रपटांची वैशिष्ट्ये ऐकत आणि नियतकालिकांमध्ये त्याच्याबद्दल बरेच काही वाचत (विशेषतः शिरीष कणेकर, इसाक मुजावर, वसंत भालेकर यांचे प्रदीर्घ लेख वाचून) माझी पिढी वयात आली. आमच्यावर राजेश खन्ना आणि अमिताभ बच्चन यांच्या भूमिका आणि व्यक्तिमत्वाचे विलक्षण गारुड. तरीही देव, दिलीप आणि राज यांच्याबाबत विशेष कुतूहल वाटत होतेच.
प्रत्यक्ष बंगल्यातील प्रशस्तपणा, साहेबी थाट, त्यातील दिलीप कुमार आणि सायरा बानू यांच्या भव्य तस्वीरी हे पाहूनच माझे मध्यमवर्गीय मन दबून गेले. त्यातच दिलीप कुमारच्या मोठेपणाचा माझ्यावरचा प्रभाव. विशेष म्हणजे, आम्हा महाराष्ट्रीय सिनेपत्रकारांशी ते आवर्जून मराठीत बोलले. दुसरे विशेष म्हणजे, त्यांची मेहमाननवाझी! घरी आलेल्या पाहुण्यांचा अदबीने आणि उत्तम खाद्याने पाहुणचार करायचा हे दिलीप कुमारचे अतिशय खास वैशिष्ट्य. शाकाहारी आणि मांसाहारी असा दोन्ही उंची खाना आणि तो अधिकाधिक प्रमाणात घ्या असा विशेष आग्रह. तो खुद्द दिलीप कुमार हे करताहेत हे तर केवढे सुख.
विशेष म्हणजे, दिलीप कुमारला मराठी भाषा, साहित्य, संस्कृती, नाटक, चित्रपट याबाबत नेहमीच विशेष प्रेम वाटले. पुरुषोत्तम बेर्डे दिग्दर्शित ‘एक फूल चार हाफ’ (१९९१) या मराठी चित्रपटाचे निगेटिव्ह कटिंग दिलीप कुमारच्या शुभ हस्ते झाले. बेर्डेंसाठी ही आयुष्यभरची विशेष आठवण झाली. त्याने तेव्हाचा फोटो अतिशय जपून ठेवला आहे. राजकमल कला मंदिरच्या (युथ विंग) किरण शांताराम निर्मित आणि सचिन पिळगावकर दिग्दर्शित ‘अशी ही बनवाबनवी’च्या (१९८८) सुवर्ण महोत्सवी इव्हेन्टला चित्रपती व्ही. शांताराम आणि दिलीप कुमार यांची विशेष उपस्थिती होती. दोन दिग्गज एकाच सोहळ्यात पाहण्याचा/ ऐकण्याचा/ अनुभवण्याचा अतिशय दुर्मिळ योग. जुहूच्या एका पंचतारांकित हॉटेलमध्ये हा इव्हेन्ट छान खुलला. ते मराठी चित्रपटसृष्टीचे पाहुणे म्हणून आले होते. यावेळी दिलीप कुमारनी मराठी चित्रपटसृष्टीला मराठीत विशेष शुभेच्छा दिल्या. विशेष म्हणजे, यावेळचा दिलीप कुमारसोबतचा अशोक सराफ व लक्ष्मीकांत बेर्डे यांचा फोटो आजच्या ग्लोबल युगातील सोशल मिडियात भरपूर लाइक्स मिळवतोय. पुन्हा पुन्हा पोस्ट होतोय.
एकदा पुणे शहरात दिलीप कुमारनी अनंत माने दिग्दर्शित ‘एक गाव बारा भानगडी’ (१९६८) हा चित्रपट पाहून ‘हा चित्रपट आपल्याला असे गुंतवून ठेवतो की वेळ कसा जातो तेच समजत नाही’ असे गौरवोद्गार काढले होते. त्यामुळे जयश्री गडकर विशेष प्रभावित झाल्या. ‘अशी मी जयश्री’ या चरित्रात त्यांनी या गोष्टीचा खास उल्लेख केला आहे. जयश्रीबाईंच्या एका भेटीत त्यांच्याकडून हा अनुभव ऐकला तेव्हा या क्षणाच्या आठवणीने त्या फार रोमांचित झाल्याचे जाणवले होते. त्या काळात मराठी कलाकाराला दिलीप कुमारची मिळणारी शाबासकी विशेष गोष्ट होती. यात दिलीप कुमार यांचे श्रेष्ठत्व दिसते तसेच मराठी कलाकारांच्या मनात त्यांच्याबद्दल असलेला आदर दिसतो. एखाद्याला शाबासकी देण्यात आणि पाहुण्यांची सरबसाई करण्यात दिलीप कुमार कायमच सरस.
पूर्वीच्या फिल्मवाल्यांसाठी बड्या चित्रपटाचा मुहूर्त म्हणजे जणू इव्हेन्ट अथवा फेस्टिवल! दिलीप कुमारची भूमिका असलेल्या के. बापय्या दिग्दर्शित ‘रास्ता’चा मेहबूब स्टुडिओतील मुहूर्त आठवतोय. महालाच्या भव्य सेटवर दिलीप कुमार आणि अनुपम खेर यांच्यावर मुहूर्तदृश्य (जितेंद्र आणि श्रीदेवी हैद्राबादला एका शूटिंगमध्ये बिझी असल्याने आले नाहीत. ते हजर असते तरी साक्षात दिलीप कुमार असताना इतरत्र नजर जाईल का?) चित्रित झाले. हे मुहूर्तदृश्य आहे म्हणून कसे तरी उरकू या आणि मिठ्ठास पेढा खाऊन मोकळे होऊया असे दिलीप कुमार यांनी केले नाही. आम्हा सर्वांसमोर दिलीप कुमारने बराच वेळ रिहर्सल केली, अनुपम खेरकडून ती करून घेतली आणि मगच म्हटले, चलो टेक करते है… हा चित्रपट त्या दिवशी रात्री पार्टी झाल्यावर डब्यात गेला.
सुधाकर बोकाडे निर्मित आणि के. बापय्या दिग्दर्शित ‘इज्जतदार’चा गोरेगावच्या दादासाहेब फाळके चित्रनगरीतील मुहूर्त आजही आठवतोय. मुहूर्तदृश्यात दिलीप कुमार आणि गोविंदा असे दोघेही पिस्तूल घेऊन होते. दिलीप कुमारसमोर गोविंदाचे अस्तित्व जाणवणे शक्यच नव्हते. पण दिलीप कुमारने स्वभाव आणि सवयीनुसार या मुहूर्तदृश्याची रिहर्सल सुरू केली (त्यातच गोविंदाला घाम येतोय हे लपत नव्हते. त्यात त्याची तरी काय चूक. ती वेळच तशी होती. महत्वाचे आहे ते कायमच उशिरा येणारा गोविंदा इथे वेळेपूर्वीच आला हे). प्रत्यक्षात टेकमध्ये दिलीप कुमारने बाजी मारली. हे काय सांगायला हवे का?
दिलीप कुमारचे मराठी रंगभूमीवरचे प्रेम कायमच ठळकपणे व्यक्त झाले आहे. त्याने सत्तर/ऐंशीच्या दशकातील नाटकवाले प्रचंड सुखावले. ‘संशयकल्लोळ’, ‘तीन पैशाचा तमाशा’, ‘तो मी नव्हेच’, ‘घाशीराम कोतवाल’, ‘अश्रूंची झाली फुले’ अशा अनेक नाटकांच्या पाचशेव्या अथवा हजाराव्या प्रयोगांना दिलीप कुमारची विशेष पाहुणे म्हणून उपस्थित होती आणि अगदी संपूर्ण नाटक अगदी शांतपणे पाहणे, खरं तर अनुभवणे, मध्यंतराला आवर्जून विंगेत येऊन अथवा स्टेजवरून त्या नाटकातील बारकावे सांगत प्रत्येक कलाकाराचे कौतुक करणे, त्यांना शाबासकी देणे हे त्यांचे वैशिष्ट्य. विशेष म्हणजे शक्यतो हे भाषण मराठीत करणे आणि छान कौतुक करताना खास उर्दूतील नेमके शब्द वापरून भाषणाला अधिकाधिक उंचीवर नेत, सर्वांनाच मंत्रमुग्ध करणे.
‘संशयकल्लोळ’च्या वेळी दिलीप कुमारने आपल्या पाठीवरून कौतुकाचा फिरवलेला हात अशोक सराफच्या आजही लक्षात आहे. त्या क्षणाची नुसती आठवणही त्याला शहारवून जाते. नव्वदच्या दशकात दिलीप कुमारने काही मराठी कलाकारांसोबत ‘ओ बाबा जान’ या नावाच्या हिंदी चित्रपटात भूमिका साकारायचीही तयारी झाली होती. सतीश आळेकर त्या चित्रपटात भूमिका साकारणार होते. दिलीप कुमारने त्यासाठी त्या मराठी कलाकारांची मुंबई उपनगरातील एका तारांकित हॉटेलमध्ये राहण्याचीही व्यवस्था केली होती. तो चित्रपट प्रत्यक्षात सेटवर न जाताच बंद पडला. पण पुणे शहरात या एकूणच गोष्टीची खूपच चर्चा रंगली. विशेषत: एकदा सायरा बानूने या सर्व मंडळींसाठी एकदा केलेल्या टेस्टी खिचडीची चर्चा पुणे शहरात बरेच दिवस रंगली. हा चित्रपट खरंच बनायला हवा होता.
दिलीप कुमारचे असे ‘पडद्यावर न आलेले चित्रपट अनेक आहेत. बी. आर. चोप्रा दिग्दर्शित ‘चाणक्य’चा त्यात खास उल्लेख हवाच. पंढरीदादा जुकर यांनी यासाठी दिलीप कुमारचा मेकअप केला होता आणि ते फोटो ‘स्क्रीन’ साप्ताहिकात प्रसिद्ध झाले होते. पण हा चित्रपट तेवढ्यावरच थांबला… आणि असाच एक चित्रपट ‘कलिंगा.’ या चित्रपटाच्या मुहूर्ताचे आमंत्रण हाती येताच मी थ्रिल झालो. सुधाकर बोकाडे निर्मित या चित्रपटाचे दिग्दर्शन दिलीप कुमारचे आहे आणि २० एप्रिल १९९१ रोजी जुहूच्या एका पंचतारांकित हॉटेलमध्ये हा इव्हेन्ट झाला. दिलीप कुमार दिग्दर्शकांच्या कामात ढवळाढवळ करतो असे मागील पिढीतील चित्रपट पत्रकार आणि लेखकांनी अनेकदा लिहिलेले आहे (विशेषतः असित सेन दिग्दर्शित ‘बैराग’ फसल्यावर आणि तत्पूर्वी ‘संघर्ष’, ‘दिल दिया दर्द लिया’, ‘लीडर’ फ्लॉप झाल्यावर म्हटले गेले). अशा दिलीप कुमारच्या अधिकृत दिग्दर्शनातील चित्रपटाचा मुहूर्त म्हणून वेळेपूर्वीच गेलो आणि तेव्हा ‘मार्मिक’, ‘सामना’ यात सिनेप्रीक्षान लिहित असलेले शुद्धनिषाद अर्थात श्रीकांतजी ठाकरे यांना आवर्जून आमंत्रण असल्याने आम्ही बरोबरच गेलो. दिलीप कुमार यांनी तोवर त्यांच्यासोबत विविध चित्रपटांत भूमिका साकारलेल्या जवळपास सर्वच कलाकारांना आवर्जून आमंत्रित केले होते. कामिनी कौशलपासून मुकरीपर्यंत अनेक कलाकार दिसले. ‘कलिंगा’च्या मुहूर्तदृश्याला संगीतकार नौशाद यांनी क्लॅप दिला, तर मुहूर्तदृश्यात दिलीप कुमार, सनी देओल, मीनाक्षी शेषाद्री, राज बब्बर, शिल्पा शिरोडकर यांनी सहभाग घेतला. जोरदार डायलॉगबाजी झाली. मुहूर्तदृश्य पार पडताच एका बाजूला पार्टी रंगात येत असतानाच दिलीप कुमार संपूर्ण पार्टीत फिरले आणि अधिकाधिक जणांना आवर्जून भेटले. पीआरओ आर. आर. पाठक यांनी श्रीकांतजींची ओळख करून देताना सांगितलं, हे बाळासाहेबांचे बंधू… यावर दिलीप कुमार म्हणाले, बाळासाहेब आले असते, मला आशीर्वाद दिला असता तर मला आणखी आनंद झाला असता…
नंतर एकदा शिल्पा शिरोडकरकडून दिलीप कुमारच्या दिग्दर्शनशैलीचे बरेच कौतुक ऐकले. चांगले वाटले. निर्माता विलक्षण तगडा असल्याने हा महत्वाकांक्षी चित्रपट महाखर्चिक बनेल आणि प्रचंड मिडिया हाइपने रिलीज होईल असे वाटले होते. पण दुर्दैवाने तसे झाले नाही. एकदा बातमी आली की, सहा तासांचा सिनेमा होईल इतके शूटिंग झाले आहे, तर एकदा बातमी आली की राज किरण गायब झाल्याने कंटिन्यूटीचा प्रॉब्लेम झाला आहे… ‘कलिंगा’ पडद्यावर आला नाही आणि दिलीप कुमारचा दिग्दर्शनगुण पाहायला मिळाला नाही…
वसंत कानेटकर लिखित ‘अश्रूंची झाली फुले’ याच नाटकाच्या मध्यवर्ती कथासूत्रवर आधारित यश चोप्रा दिग्दर्शित ‘मशाल’ (१९८४) या चित्रपटात दिलीप कुमारची भूमिका आहे. मूळ थीम कायम ठेवून अन्य संदर्भ बदलले आहेत इतकेच. या चित्रपटाच्या निमित्ताने दिलीप कुमार आणि निळू फुले एकत्र भूमिका साकारण्याचा योग आला. निळू फुले या अनुभवाबद्दल आवर्जून सांगत. (पण असे असले तरी या दोघांवरचे अनेक प्रसंग का कापले याची उत्तरे कधीच मिळाली नाहीत. चित्रपटाची लांबी वाढल्याने तसे झाले असे म्हणता येईल इतकेच). उमेश मेहरा दिग्दर्शित ‘किला’ (१९९८) या चित्रपटात दिलीप कुमारची दुहेरी भूमिका आहे. एका नायिका रेखा आहे तर दुसरा दिलीप कुमार स्मिता जयकरचा नायक आहे. स्मिता जयकरने हा चित्रपट साइन करताच मी ‘या सोनेरी संधी’बाबत स्मिता जयकरची खास मुलाखत घेतली. ती यावर बोलताना इतकी आणि अशी भारावून गेली होती की प्रत्यक्षात दिलीप कुमारसोबत शूटिंग करताना तिचे काय होईल असा प्रश्न मला पडला. दिलीप कुमारच्या विलक्षण लौकिकामुळे हे झालेय हे लक्षात आले. विशेष म्हणजे, गोरेगावच्या चित्रनगरीतील कोर्ट दृश्याच्या शूटिंगच्या वेळी स्मिता जयकरमुळे मला प्रत्यक्षात सेटवर हजर राहण्याची संधी मिळाली. अभिनयाचे विद्यापीठ दिलीप कुमारला प्रत्यक्षात अभिनय करताना अनुभवायला मिळणे ही तर कमालीची सोनेरी संधी मिळाली. संपूर्ण सेटवर दिलीप कुमारचे अस्तित्व जाणवत होते. एका बाजूला रेखा, पलिकडे स्मिता जयकर आणि आजूबाजूला अनेक ज्युनिअर आर्टिस्ट अशात सगळ्या नजरा अर्थात दिलीप कुमारवर! दिग्दर्शक उमेश मेहराकडून संपूर्ण दृश्य समजून घेऊन मग कॅमेरा नेमका कुठे आहे, त्याची मूव्हमेंट कशी आहे, असे सगळे छोटे छोटे तपशील जाणून घेत दिलीप कुमारने बरीच रिहर्सल करून मग ‘टेक करते है’ असे म्हणताच संपूर्ण सेटवर शांतता पसरली. अर्थात, एका टेकवर दिलीप कुमारचे समाधान होणे शक्यच नव्हते. त्यामुळे एकेक टेक वाढत वाढत गेला. जवळपास सव्वा तास एकच दृश्य चित्रित होत होते, पण दिलीप कुमार यांचा परिपूर्णतेचा ध्यास कमालीचा होता.
तोपर्यंत दिलीप कुमार यांचा खूपच मोठा अभिनय प्रवास झाला होता, त्यामुळे ते थोडक्यात उरकून बाजूला होऊ शकले असते. पण ते म्हणजे ‘एका सेटवरून दुसरीकडे शूटिंगसाठी धावणारे नव्हते’. त्यांनी नेहमीच दिवसाला एकाच शिफ्टमध्ये भूमिका साकारली आणि एका वेळेस जास्तीत जास्त दोनच चित्रपट स्वीकारले आणि कामावरची निष्ठा, अभिनय बांधिलकी जपली. ‘किला’ (रिलीज १० मे १९९८) हा योगायोगाने दिलीप कुमारची भूमिका असलेला शेवटचा चित्रपट ठरला. दिलीप कुमारची दुहेरी भूमिका असलेल्या या चित्रपटाची आम्हा सिनेपत्रकाराना मिनर्व्हा थिएटरची फर्स्ट डे फर्स्ट शोची तिकीटे दिली होती आणि चित्रपट फसलाय हे लक्षात येत होतेच. पण चित्रपट फसला तरी दिलीप कुमारचा अभिनय दर्जेदार होता हे पुन्हा वेगळे सांगायला नकोच.
दिलीप कुमार म्हणजे अभिनयाचे सखोल विद्यापीठ, दिलीप कुमार म्हणजे भारतीय चित्रपटांची जगभरातील एक ओळख, दिलीप कुमार म्हणजे सामाजिक सांस्कृतिक भान असलेले व्यक्तिमत्व असे बरेच काही आहे. अगणित गोष्टी, किस्से, आठवणी, कथा, दंतकथा या कधीच संपणार नाहीत. हा फक्त एक ट्रेलर आहे, मेन पिक्चर अभी बाकी है दोस्त!
– दिलीप ठाकूर
(लेखक चित्रपटांचे गाढे अभ्यासक आणि आस्वादक आहेत)
