रोज सकाळी कोणतेही वृत्तपत्र उघडले किंवा टीव्हीवरचा कोणताही बातम्यांचा चॅनल लावला की दोन करियरमधली माणसे आपल्या डोळ्यासमोर कायमच यायला लागतात. ती म्हणजे राजकारणी व पत्रकार. या दोन्हीबद्दल सामान्य माणसाला प्रचंड आकर्षण. राजकारण्यांशिवाय पत्रकारांचे चालत नाही, पत्रकारांशिवाय राजकारणाची बातमी होत नाही. एकमेकांशिवाय दोघांचेही चालत नाही. ‘मार्मिक’च्या जन्माच्या कथा तुम्ही याच अंकात सविस्तर वाचतच आहात. मा. हिंदुहृदयसम्राट, शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेबांचे फटकारे हा एक आवर्जून आठवणीने वाचण्याचा विषय. ते राजकारणी झाले ही फार नंतरची गोष्ट. अस्सल व्यंगचित्रकार व पत्रकारितेचे सगळे गुण त्यांच्यात एकवटले होते. पण असे कोणतेही मूळचे गुण अंगात असले तरी गेल्या पंधरा-वीस वर्षात पत्रकारितेमध्ये तसा प्रवेश सहज मिळत नाही. एखाद्या मुलामुलीला पत्रकार होण्याची इच्छा असेल तर तिला प्रथम पदवी घेऊन पत्रकारितेचे रीतसर पदवी किंवा पदविकेचे शिक्षण घेऊन उमेदवारी करावी लागते. डिजिटल पत्रकारितेसाठी मास कम्युनिकेशनची पदवी उपलब्ध आहे. मात्र जुन्या व सध्याच्या काळातील काही गाजलेल्या पत्रकार मंडळींच्या मूळ शिक्षणाचा व पदवीचा विषय भलताच असून पत्रकारितेत यश मिळवलेल्यांच्या एकत्रित करिअर कथा आज तुमच्यापुढे सादर करीत आहे. मला त्या कौतुकास्पद वाटतात.
पत्रकार सहसा दुसर्याचे वाचत नाहीत. आपण सोडलेला मजकूर छापून आला की नाही, का त्यात काही बदल केला गेला आहे, एवढीच त्यांची काक नजर असते. एखादा शब्द इकडचा तिकडे झाला किंवा मथळा मनाजोगता आला नाही, तरच प्रश्न येतो किंवा आपसातील कुरबुरीला सुरुवात होते. त्यामुळे ही करिअर कथा कोणी पत्रकार वाचेल अशी मला चुकून सुद्धा शंका येण्याचे कारण नाही. तर आपण आता अनेकांतील पहिल्या कथानायकाकडे जाऊ.
सामान्यांकरता सायन्सचा ध्यास
कॉमर्स पदवीधर झालेला कथानायक अनेक वर्षांपूर्वी उमेदवारीसाठी मुंबईतील एका वृत्तपत्रात दाखल झाला. दहा पंधरा वर्षे नेहमीची कामे केल्यानंतर त्यांच्या मनात राहून गेलेली शास्त्र शाखेतील अॅडमिशन पुन्हा पुन्हा वर येऊ लागली असावी. त्यांच्याच काय, अनेकांच्या मनामध्ये राहून गेलेल्या आठवणी करिअरच्या मध्यावर उफाळून येत असतात. मात्र त्या सोडून देणेच बहुतेकांच्या नशिबी आलेले असते. पण येथे हे घडणे नव्हते. योगायोगाने त्या काळात घडलेल्या काही शास्त्रीय शोध व घटनांच्या संदर्भातील बातम्या शोधून देण्याचा योग त्यांना आला. त्या निमित्ताने त्यांनी काही विस्ताराने लेख लिहिले. त्या काळामध्ये शास्त्र विषयाला वाहून घेतलेले एखादे पान पेपरमध्ये देण्याची पद्धत नव्हती. एवढेच काय, आजसुद्धा तसे कोणत्याच वृत्तपत्राला जमत नाही. क्रीडाविषयक मजकुरांना जागा देणेही त्या काळात नुकतेच सुरू झाले होते. अशा काळात त्यांनी शास्त्र विषयावर लिखाण करणार्या विविध मंडळींची मोट बांधून शास्त्रीय माहिती सामान्य माणसांपर्यंत पोहोचवण्याची मोठीच कामगिरी केली. तीस वर्षापूर्वीची ही आठवण. त्यांचे निवृत्तीनंतर आजही हे काम चिकाटीने चालू आहे.
शिकता शिकता आवडीचे काम
शाळा संपल्यानंतर थेट डिप्लोमाला प्रवेश घेतला. एकीकडे डिप्लोमा चालू असताना अर्धवेळ वार्ताहराच्या कामाला सुरुवात केली. वयाच्या सतराव्या वर्षीच. चुणचुणीत मुलांतून काहीजणांना अशा पद्धतीत कामात तयार करण्याची ती पद्धतच होती पत्रकारितेत त्या काळात. आपण डिप्लोमा-होल्डर आहोत हे विसरून जाऊन पत्रकारिता हीच आपली खरी आवड आहे हे त्यांच्या लक्षात आले. मग काम करता करता एकीकडे बीए पूर्ण झाले. कामात प्रगती होतच होती. कशालाही नाही न म्हणता सार्या शहरातील कोणत्याही बीटची बातमी आणण्यात ते तरबेज झाले. इतका छानसा मुलगेवजा बातमीदार त्या काळातील सर्व राजकीय व सामाजिक क्षेत्रातील साऱ्यांचा लाडका व जवळचा बनला. गरजेपुरती शैक्षणिक पार्श्वभूमी जमा झाल्यानंतर रीतसर प्रगती सुरू झाली. पाहता पाहता बातमीक्षेत्रातील धबधबा असलेले नाव म्हणून शहरात प्रसिद्ध झालेली ही व्यक्ती एका दैनिकाची निवासी संपादक बनली.
भाषाप्रेम हीच आवड
वडिलांनी मुलाला सायन्सला घातले, हे वाक्य ज्या काळात नित्यनेमाचे होते त्या काळात कशीबशी बारावी सायन्सची परीक्षा संपवून निकाल लागण्याच्या आतच या मुलाने कला शाखेत प्रवेश घेण्याचा निर्णय घरी जाहीर केला. वडील शास्त्र शाखेतील प्राध्यापक असून त्यांनी तो मान्य केला हे विशेषच नाही काय? अंगभूत कलागुणांची व लेखनाची आवड जोपासतानाच इंग्रजीतील प्रभुत्वही उपयोगी आले. पत्रकारितेतील पदवी घेतल्यानंतर इंग्रजी वृत्तपत्रात दाखल झालेले हे पत्रकार तेथील बेगडी वातावरणाला कंटाळले. माय मराठीची आवड जोपासण्याकरिता एका प्रमुख मराठी दैनिकात दाखल झाले. एका वेगळ्याच वळणावर त्यांनी भविष्यकाळातील पावले ओळखून पॉडकास्ट दुनियेत प्रवेश केला. आज तीन वर्षांनंतर यशस्वी पॉडकास्टर म्हणून त्यांचे नाव घेतले जाते.
अपघाताने बनले पत्रकार
ते दोघेही पुण्याच्या प्रसिद्ध फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये शास्त्र शाखेचे एकाच काळातील विद्यार्थी. एकजण केमिस्ट्रीत पदवीधर झाला, तर दुसरा भूगर्भशास्त्रात. पत्रकारितेचे कोणतेही प्राfशक्षण न घेता दोघेही जण दोन वृत्तपत्रात दाखल झाले ते अक्षरशः अपघातानेच. अचानक मुख्य संपादकाने राजीनामा दिला म्हणून. जुनी गोष्ट आहे, तरी पण या दोघांच्या अशा नेमणुका होण्यावर अमेरिकेतून पत्रकारितेचे शिक्षण घेऊन परतलेले, स्वतःचे वृत्तपत्र काढलेले संपादक गालातल्या गालात हसले होते. त्यांना त्या वेळेला चुकूनही कल्पना नव्हती की जेमतेम वीस वर्षांत आपले प्रतिस्पर्धी म्हणून हे दोघेजण शहरातील दोन वृत्तपत्रात महत्वाच्या पदांवर काम करतील. इतकेच काय राजकीय वर्तुळात महत्त्वाच्या समजल्या जाणार्या पक्षांच्या मुखपत्रांचे काम या दोघांकडे असेल.
मीच सर्वेसर्वा
शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर माझे स्वत:चेच वृत्तपत्र काढायचे असे स्वप्न पाहणारे व यश मिळवणारे पत्रकार होऊन गेले आहेत. त्या काळात विशिष्ट मतपत्रे अशा वेगळ्या नावानेही ओळखले जायचे. अगदी मुख्यमंत्री असोत किंवा अन्य राजकारणी, अशा मतपत्रांचा अग्रलेख काय म्हणतो याकडे आवर्जून लक्ष देणारे असत. या वृत्तपत्रांच्या बातम्या, त्यांचा खप, त्यांना मिळणार्या जाहिराती या कोणत्याही पद्धतीत विचारात घेण्याजोगत्या नसायच्या. तरीही अशा तिघांनी स्वतःचा ठसा महाराष्ट्रात उमटवला आहे. विशेष म्हणजे पत्रकारितेची कोणतीही पार्श्वभूमी नसताना. आज असे कोणी म्हटले, सांगितले, ऐकू आले, तर कोणी विश्वास सुद्धा ठेवणार नाही.
फिजिक्समधून तर्कविचार
फिजिक्स हा तसा शिकायला खूपच अवघड विषय. फिजिक्समध्ये पदवी घेणारे मुळातच कमी. त्यात मास्टर्स करणारे त्याहून कमी. पण फिजिक्समध्ये शिक्षण घेतल्यानंतर वृत्तपत्र विद्या विभागात शिकणे व शिकवणे करतानाच प्रमुख संपादकपदी पोचणारी दोघे आहेत. एकाला माणसे जोडण्यात रस, तर दुसर्याला शिक्षण विषयांशी संबंधित खूप प्रेम. पर्यावरण हा मात्र दोघांचाही आवडीचा विषय. एकाने एकाच वृत्तसमूहामध्ये संपूर्ण कारकीर्द गाजवली आणि निवृत्ती घेतली. तर दुसर्याने विविध समूहांत काम करून स्वतःचा ठसा उमटवला.
मनाने मराठी पण काम इंग्रजीत
अस्सल मराठी व उत्तम मराठी लेखक असून इंग्रजी वृत्तपत्रात कारकीर्द करणारी अशीच दोन-तीन नावे सहज आठवतात. समूह संपादकपद नावाचा गेल्या वीस वर्षात आलेला नवीन प्रकार यांनी भूषवला. हाताखाली अनेक विद्यार्थी पण तयार केले. एवढेच काय, आज विविध वृत्तपत्रात काम करणारे अनेकजण कौतुकाने मी यांचा विद्यार्थी अशीही नोंद करतात. विशेषतः पत्रकार दुसर्या ला फारसे नावाजत नसताना अशी नोंद करणे हे जरा वेगळेच नाही काय?
अभ्यासक पत्रकार
एका अजून वेगळ्या जोडीचा उल्लेख करायला हवा. एकाची सुरुवात पोस्टातील नोकरीतून तर दुसर्याने ग्रंथपाल म्हणून केलेली. यांच्या ४० वर्षांच्या पत्रकारितेतील वाटचालीनंतर दोघांच्या उल्लेखाशिवाय मराठी पत्रकारितेचा इतिहास संपत नाही. संगीत नाटककार म्हणून ज्यांचे नाव कौतुकाने घेतले जाते, तेही एक ज्येष्ठ पत्रकारच. राजकारणातील घराणेशाही अनेकांना अनेक राज्यात पाठ आहे. पण ‘सामना’ व ‘मार्मिक’ सोडून दोन घराण्यांतील पत्रकारितेतील घराणेशाही दोन वृत्तपत्रांत आजही चालू आहे. राजकीय घराणेशाहीला जशी उतरणीची कळा येते तशीच येथेही आली आहे.
बुलंदी तोफेसारखी पत्रकारिता
अपघाताने किंवा काळाची गरज म्हणून गाजलेले दोन पत्रकार महाराष्ट्रात प्रसिद्ध आहेत. दोघांना काळे आणि गोरे या टोपणनावाने ओळखले गेले. स्वतःच मालक, संपादक, प्रकाशक असलेल्या या दोघांचा मूळचा पिंड पत्रकारितेचा नव्हता. एक तर होते हाडाचे शिक्षक. असेच अजून एक गाजलेले उदाहरण म्हणजे सामाजिक भान ठेवून पत्रकारितेत स्वतःचा ठसा उमटवणारे, साप्ताहिक चालवणारे पण तीन दशकांपूर्वीच काळाच्या पडद्याआड गेलेले एक नाव. रीतसर पत्रकारितेचे धडे न घेताही स्वत:चा ठसा उमटवणारे म्हणून त्यांची इतिहासात नोंद ठळक घेतली जाईल.
पदवी मिळाली अन थेट पत्रकार
सध्याचा सगळा काळ आता पत्रकारितेचे शिक्षण शिकायचे व नंतर उमेदवारी करून नोकरीला लागायचे असा आहे. एकविसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला अनेक चॅनेलची सुरुवात होत असताना एक चुणचुणीत मुलगी पदवीच्या शेवटच्या वर्षाला असतानाच मुलाखत देऊन थेट वृत्तपत्र निवेदिका म्हणून निवडली गेली. पन्नास वर्षांपूर्वी दूरदर्शनच्या सुरुवातीला अशी कामे करणारी काहीजण आठवतात. पण नवीन चॅनल्सवर मात्र ही पद्धत नाही. मराठी व संस्कृत या दोन भाषांवर प्रभुत्व व आई आणि वडील दोघेही पत्रकार असल्याने घरात झालेले चौफेर वाचनाचे संस्कार तिला उपयोगी पडले. काही गाजलेल्या कार्यक्रमांची निर्मिती करण्यापर्यंत तिने काही वर्षांत मजल मारली. कोकणातून आलेल्या एकीने आवडीने कायद्याची पदवी घेतली. त्यानंतर कायद्याच्या संबंधित क्षेत्रात तीन वर्षे नोकरीही केली. मात्र तिला तिच्या चौकस स्वभावाने व लेखणी वापर करण्याच्या प्रबळ इच्छेने पत्रकारितेकडे ओढून आणले. मग त्यातील प्रशिक्षण घेऊन तिने पत्रकारितेत प्रवेश केला. या क्षेत्राची अशी उपजत ओढ अनेकांना इकडे खेचून आणते.
एकमेवाद्वितीय
संपूर्ण भारतात गाजलेल्या एका उदाहरणाने या करिअर कथेतील वेगळ्या पत्रकारांच्या यादीचा शेवट करतो. आणीबाणीचा कालखंड संपत असताना एका विश्लेषकाचे लेख गाजू लागले होते. प्रत्येक लेखाची सगळ्या पातळीवर खूप चर्चा होती व बोलबाला होता. आणि अचानक त्याच वृत्तपत्राचे प्रमुख संपादकपद त्यांच्या गळ्यात पडले. असे उदाहरण ना आधी घडले ना नंतर.
तात्पर्य : लेखणीची व छापील शब्दाची ताकद गेली दीडशे वर्ष कायम आहे. घराघरात टीव्हीचे असंख्य न्यूज चॅनल शिरले व आपला मेंदू शिणवत असले तरीही सकाळी चहाबरोबर हातात पडलेला कागदरुपी वृत्तपत्र हीच विश्वासार्ह बातमी समजली जाते. या क्षेत्रात शिरायचे असले तर चौकसपणाची, बहुल वाचनाची आवड हा प्राथमिक घटक ठरतो. त्यातील प्रशिक्षण हा अलीकडच्या २५ वर्षातील अनिवार्य घटक ठरत असला तरी त्याला मूळ पदवी व शैक्षणिक वाटचाल हा अडसर ठरत नाही.