आजकाल प्रत्येक दिवशी जगभरात कुठला ना कुठला दिवस साजरा केला जातो. त्यासाठी कुठलेही निमित्त पुरते. म्हणजे डेटा गोपनीयता दिवस, सुरक्षित इंटरनेट दिवस, बाहुली दिवस, राष्ट्रीय जंतनाशक दिवस असे कुठलेही दिवस असू शकतात. खाण्याच्या पदार्थाचे तर असंख्य दिवस असतात. जसे की फ्रेंच फ्राइज दिवस, आंबा दिवस, चॉकलेट दिवस, शुगर कुकी दिवस, चहा दिवस, कॉफी दिवस, शीतपेय दिवस. असे दिवस जगभरात मोठ्या उत्साहाने साजरे केले जातात. कुठल्याही प्राण्याच्या, पक्ष्यांच्या नावाचा दिवस साजरा व्हायचा शिल्लक राहिलेला नाही. उदाहरणार्थ, आंतरराष्ट्रीय लाल पांडा दिवस, अस्वल दिवस, कासव दिवस, व्याघ्र दिन, कोंबडी दिवस, देवमासा दिवस, चिमणी दिवस, कावळा दिवस वगैरे वगैरे.
यातील बरेचसे दिवस आमच्या ऑफिसातील लोक अगदी इमाने इतबारे साजरे करतात. त्यात महिलांचा विशेष सहभाग असतो. म्हणजे उदाहरणार्थ चॉकलेट डेच्या दिवशी सगळ्याजणी ऑफिसमध्ये चॉकलेट्स घेऊन येतात. ही चॉकलेटं बर्‍याचदा घरी बनवलेली असतात. शिवाय त्या दिवशी चॉकलेटी रंगाची वस्त्रे परिधान केली जातात. ‘रेड पांडा दिवस’ या दिवशी सगळ्याजणी रेड पांडासारखी वेशभूषा करून येतात. कुकीज डेच्या दिवशी कुकीज बनवून आणतात. पोलर बेअर डेच्या दिवशी सगळ्यांनी पोलर बेअरसारखी वेशभूषा करून यायचे ठरले होते. पोलर बेअर कसा दिसतो हे मला माहिती नसल्याचे मी सांगितल्यावर अंजली मला म्हणाली, ‘तुला वेगळे काही करण्याची गरज नाही. तू मुळातच तशी दिसतेस.’
मला वेगळे काही करावे लागणार नाही हा आनंद माझ्यासाठी जास्त मोठा होता.
आंबा दिवसाच्या दिवशी सगळं आंबामय होऊन जातं. त्या दिवशी डब्यात आंब्याचे लोणचे, पोळी, शिरा, रस, वडी, सांदण, मेथ्यांबा, दुध्यांबा, चटणी असे असंख्य पदार्थ आणले जातात. आंबा कलरचे कपडे, साड्या यांनी आमचा मजला रंगलेला असतो. ‘स्वच्छता दिवसाच्या’ दिवशी सगळ्याजणी घरून झाडू घेऊन येतात. त्या दिवशी सगळ्या ऑफिसची स्वच्छता केली जाते. त्या दिवशी प्रत्येक महिला नवर्‍याची ‘झाडून’ चौकशी करते असेही मी ऐकले आहे. केसांच्या वेण्यादेखील त्या दिवशी झाडूच्या आकाराच्या घातल्या जातात. या दिवसाची सुरुवात आमच्या क्षेत्रीय प्रबंधकांच्या हस्ते केली जाते. त्या दिवशी त्यांनी झाडून सगळ्यांचा पगार वाढवावा असा विनंती अर्ज सादर करण्याची देखील प्रथा आमच्या ऑफिसात आहे.
इतक्या गांभीर्याने असे सगळे दिवस आमच्या ऑफिसात साजरे होत असताना ‘जागतिक लोकसंख्या दिवस’ कसा साजरा होणार हा मला प्रश्नच आहे. खरे तर भारतीयांसाठी हा विशेष दिवस आहे.
प्राण्यांच्या नावाने दिवस साजरे होत होते, तोपर्यंत गोष्टी ठीक होत्या; पण महिन्याच्या विशेष दिवसांच्या यादीत अशातच मला दिसलेला दिवस म्हणजे ‘वर्क लाईक अ डॉग डे’- म्हणजे मराठीत भाषांतर करायचे तर ‘कुत्र्यासारखे काम करण्याचा दिवस’. ५ ऑगस्ट हा दिवस जगभरात ‘वर्क लाईक अ डॉग डे’ म्हणून साजरा होतो.
कुत्र्यासारखे काम करायचे म्हणजे नक्की कसे करायचे किंवा कुठले काम करायचे यासाठी मी गुगलबाबाचा आधार घेतला. तर त्यात दिलेल्या माहितीनुसार जे लोक आपल्या नित्याच्या कामात अजून जास्त प्रयत्न करतात आणि कठीण परिश्रम घेतात त्यांच्या या अधिक परिश्रमांच्या सन्मानार्थ हा दिवस साजरा केला जातो. शेतातील कुत्री पहाटेच्या प्रहरापासून रात्रीपर्यंत अथक परिश्रम करत असतात, त्यासारखेच परिश्रम जर कोणी करत असेल तर त्याला ‘वर्क लाईक अ डॉग’ असे म्हणतात.
हे जरी पाश्चात्य देशांसाठी खरे असले तरी भारतीय संदर्भात खरे असेल असे नाही. आपल्या देशात कुत्र्यासारखे काम करण्याचे परिमाण फारच वेगळे आहे. एखादा व्यक्ती जर कामात विशेष परिश्रम घेत असेल तर आपण त्याला फार तर ‘गाढव मेहनत’ किंवा, ‘बैलासारखे काम’ किंवा अगदीच ढोबळ म्हणायचे झाल्यास ‘ढोर मेहनत म्हणतो’; पण कुत्रा हा प्राणी आपल्याकडे फक्त ‘कुत्र्यासारखा मारला त्याला’ अशा प्रकारचे मारण्याचे संदर्भ देण्याइतपत कामाला येतो. किंवा कुत्रा हा ‘इमानदारी’चं लेबल लावण्यासाठी कामाचा प्राणी आहे असे फार तर म्हणावे.
साधारण १९६०-७०च्या दशकापासून हिंदी चित्रपटांतील नायकांनी कुत्र्याचे रक्त प्राशन केल्याने आपल्या देशातील कुत्र्यांच्या शरीरातील रक्त कमी झालेले असणार, त्यामुळे त्यांना फार जास्त कष्ट करता येत नसावेत असा माझा अंदाज आहे. त्यामुळेच ‘कुत्र्यासारखे काम करण्याचा दिवस’ आपल्याकडे साजरा होत नसावा. मला खरं तर एक प्रश्न नेहमी पडतो. ‘कुत्ते कमीने’ असं म्हटल्यावर त्यातील कुत्रा कमीना आहे की कमीना माणूस कुत्रा आहे?
असो. आपल्याकडे हा दिवस साजरा होत नाही हे फार बरे आहे, नाहीतर आमच्या ऑफिसात या दिवशी भुंकण्याची स्पर्धा घेतली असती हे नक्की. तसेही हल्ली सोशल मीडिया आणि २४ तास बातम्यांच्या वाहिन्या सुरु झाल्यापासून सगळेच एकमेकांवर कुठल्या ना कुठल्या प्रकारे भुंकत असतात. आणि इमानीपणा हा गुण तर येण्यासाठी कुत्र्यांकडून माणसाला विशेष ट्रेनिंग आयोजित करावे लागेल की काय असा प्रश्न पडतो.
बाहेरच्या देशात कुत्रे जमातीला विशेष दिवसाचा मिळालेला हा मान बघून मला आपल्या देशात असा मान त्यांना का मिळत नाही याबद्दल आश्चर्य वाटले. एका प्राणीप्रेमी संघटनेतील मैत्रिणीला मी ही व्यथा बोलून दाखवली. तिला देखील याबद्दल अत्यंत खेद वाटला. शिवाय भारत देश कुठल्याच बाबतीत पाश्चात्यांपेक्षा कमी नाही हे देखील सिद्ध करावेच लागणार होते. त्यामुळे कुत्रा असे कोणते काबाडकष्ट घेतो यासाठी त्यांनी त्यांच्या संस्थेतर्पेâ एक अभ्यास मंडळ स्थापन केले आहे. ‘वर्क लाईक अ डॉग डे’ भारतात साजरा व्हायला हवा याकरिता विनंती अर्जदेखील त्या संघटनेने सरकार दरबारी दाखल केला आहे असे मला नुकतेच समजले.
‘डे आऊट विथ अ डॉग’ अशी घोषणा देऊन एक शिष्टमंडळ कुत्र्यांच्या परिश्रमाच्या अभ्यासासाठी बाहेरच्या देशात लवकरच रवाना होईल, असे आश्वासनसुद्धा या संस्थेला मिळाले आहे, असे मला या मैत्रिणीने सांगितले.
मीसुद्धा माझ्या परीने या समस्येचा अभ्यास करतेच आहे. अभ्यासाअंती माझ्या असे लक्षात आले की बाहेरच्या देशातील कुत्र्यांना मिळणारी वागणूक आणि आपल्या देशात मिळणारी वागणूक यात पुष्कळ अंतर आहे. अगदी नावांच्याच बाबतीत बघा. बाहेरच्या देशात कुत्र्यांची नावे किती गोंडस असतात. जसे की लकी, टफी, टायगर, बार्ली वगैरे. आपल्याकडे मात्र वाघ्या, काळू, कुक्कू, ढोल्या, गोल्या असली नावे ठेवली जातात. कुत्र्यांच्या म्हणून काही भावना असतात की नाही?
कुत्र्याच्या आयुष्यातील एक दिवस बघण्यासाठी जसे शिष्टमंडळ गेले आहे तसेच आमच्या सदनिकेचे सुद्धा मंडळ आम्ही स्थापन केले. आमच्या सदनिकेच्या आजूबाजूच्या काही कुत्र्यांच्या मागावर एक संपूर्ण दिवस घालविण्याचे आम्ही योजिले आहे. त्यासाठी ऑफिसमधून सुट्टी घ्यावी लागली तरी बेहत्तर. कुत्रा ही जमात परिश्रम घेते म्हणजे नक्की काय करते याचा सखोल अभ्यास व्हायलाच हवा.
थोड्याफार अभ्यासाने आमच्या लक्षात असे आले आहे की भारतीय लोक कुत्र्यांवर अन्याय करतात. कुत्र्यांना त्यांच्या कठोर परिश्रमासाठी गौरवणे तर दूरच, उलट त्यांच्या नावाने वेगवेगळ्या म्हणी बनवतात. उदा. कुत्र्याचे शेपूट वाकडे ते वाकडे. माणसाचं मन कितीही वाकडं असलं तरी त्याला कोणी बोल लावत नाही, कुत्र्याच्या शेपटाला मात्र तुम्ही नावे ठेवता. एखाद्या माणसाला ‘हलकट कुत्रा’ म्हणून अपशब्दाने बोल लावता.
आपलं आयुष्य अत्यंत खडतर जात असेल तर ‘काय कुत्र्यासारखे जगावे लागते’ असेही आपण म्हणतो. ‘वर्क लाईक अ डॉग’ असा दिवस साजरा करताना परदेशी लोक त्या दिवशी सोशल मीडियावर आपले अथक काम करतानाचे फोटो डकवतात. कुत्र्यांनी कष्ट घेतानाचे व्हिडिओज बघतात. इथे भारतीय माणूस दुसर्‍या’ माणसाला माणूस म्हणून वागवताना विचार करतो, तर प्राणी म्हणून प्रेमाने वागवताना तर तो केवढा तरी विचार करेल. आपल्याकडे जिथे ‘जुगाड’ करून कामे निपटण्याची प्रवृत्ती आहे, तिथे अथक परिश्रम कोण, कधी आणि कसे घेणार? मला तर वाटतं की माणसं जर कुत्र्यांना असेच पाळत राहतील तर कुत्रीसुद्धा त्यांच्या संगतीत येऊन बिघडतील आणि कोण जाणे कुत्रीच त्यांच्यामध्ये एखाद्या दिवशी काम टाळण्यासाठी ‘वर्क लाईक अ ह्युमन डे’ साजरा करतील.