त्यावेळच्या गणेशोत्सवाचा आतासारखा बाजार झाला नव्हता. तेव्हा श्रद्धा, सामाजिक जाणीव महत्वाची होती. लहानपणी लालबागचे गणपती बघायला जाणं हा माझ्यासाठी आनंदाचा सोहळा असायचा. आई, मावश्या, सोबत एखादा मामा घेऊन आम्ही गणपती पाहायला रात्री जेवून खावून निघायचो. उत्तरेकडचं करी रोड ते चिंचपोकळी आणि चिंचपोकळीच्या दक्षिणेस राणीच्या बागेपर्यंतचे गणपती पाहून आम्ही मध्यरात्री परत घरी, असा साधारण कार्यक्रम असायचा. लालबागचा भौगोलिक विस्तार तेव्हा एवढाच होता आणि आताही तेवढाच आहे, मात्र मंडळांची संख्या आता काहीशी वाढलेली आहे. गणपती पाहायला येणार्‍याची गर्दी तेव्हाही असायची पण आताएवढा गर्दीचा महापूर तेव्हा नव्हता. तेव्हाची गर्दी सुखद वाटायची आता मात्र गिळून टाकणारी वाटते.
—-
मध्य मुंबईचा लालबाग भाग हा नेहमीच उत्सवी राहिलाय… किंबहुना उत्साह आणि उत्सव याचं दुसर नाव म्हणजे लालबाग, असं म्हणायलाही हरकत नाही. नेहमीच्या जीवनात बारश्यापासून ते मयतापर्यंत लालबागकरांचा उत्साह सारखाच असतो आणि सणांमध्ये तर तो पार फसफसून उफाळून येतो… हा भाग म्हणजे गिरणगाव समजल्या जाणार्‍या भागाचं धडधडत हृदयच जणू!
कोणत्याही आकर्षक स्त्रीकडे माणसं आकर्षित होतातच, तसं देशभरातून लोक मुंबैकडे आकर्षित झाले, ते मुंबईच्या दोन ‘हिरॉइन्स’मुळे. एक रेल्वे आणि दुसरी कापडाची गिरण. साधारणत: पश्चिम/मध्य रेल्वेवरील दादर टीटी आणि हार्बर मार्गावरील वडाळा ते साधारण माजगांव-भायखळ्यापर्यंतच्या औरस-चौरस विभागाला गिरणगांव म्हणत आणि याच्या हृदयस्थानी वसलंय लालबाग. गिरणगावातील गिरण्या आणि त्यात तीन पाळ्यांमधे काम करणारे गिरणी कामगार यांच्या वस्तीचा लालबाग हा मध्यवर्ती भाग कायम जागता आणि धगधगता असायचा. कामगारबहुल भाग असल्यामुळे गिरण्यांचे तिन्हीत्रिकाळ वाजणारे भोंगे, त्या भोंग्यानुसार हातात जेवणाचे उभट डबे घेऊन गिरण्यांच्या दिशेने घोळक्याने निघालेले कामगार, कामगारांचे पगारवाढ, बोनस यासाठी संप, लढे, मोर्चे यामुळे या भाग सतत जिवंत आणि धगधगता असायचा. या भागावर त्यावेळी कामगारांसाठी लढणार्‍या ‘लाल’भाई कम्युनिस्टांचं वर्चस्व असल्याने, हा भाग ‘लाल’बाग म्हणून ओळखला जाऊ लागला की काय कोण जाणे! खर तर हे नाव ‘लालबाग’ऐवजी ‘लालभाग’ किंवा ‘लालआग’ असं काहीतरी असायला हवं होतं असं मला सारखं वाटतं, कारण ते लालबागच्या स्वभावाशी जास्त मिळतं जुळतं वाटतं.
मध्य रेल्वेवरच्या करी रोड आणि चिंचपोकळी या स्थानकांच्यामध्ये असलेल्या, पूर्वेकडील भागाला लालबाग म्हणतात. लालबागची लोकवस्तीत कोकणी माणसांचा टक्का बराच मोठा, तर पश्चिमेला, आताच्या ना. म. जोशी मार्गाच्या दुतर्फा, बहुतकरून सातारा, सांगली, कोल्हापूर इत्यादी घाटावरच्या लोकांची वस्ती. महाराष्ट्रातल्या दोन मोठ्या प्रांतांमधला हा फरक मला त्या नकळत्या वयातही सहज लक्षात यायचा तो वेषावरून. घाटावरचे रांगडे गडी कायम पांढरा लेंगा, पांढरा सदरा आणि टोपी आणि गिरणीत कामावर जाताना खाकी हाफ पँट या वेषात, तर तसा वेष नसलेले कोकणी, इतकी साधी सरळ दृश्य विभागणी होती. त्याकाळी प्रांतवाद हा राजकारणाचा भाग नसल्याने घाटावरच्याला घाटी आणि कोकणातल्याला कोकणी असं म्हटलं तरी कुणाला राग यायचा नाही.
गिरण्यांमधे तीन पाळ्यांत राबणारा कोकणी असो वा घाटी, ह्या माणसांत असणारी गरिबी हा समान धागा असायचा. गरिबीची व्याख्या श्रीमंती ठरवते आणि त्याकाळी केवळ टाटा-बिर्लाच श्रीमंत असल्याने, उरलेले ते सर्व गरिबीच्या समान पातळीवर असायचे. तेव्हा पैसा हे फक्त विनिमयाचं साधन होतं, मिरवायचं नाही आणि म्हणून माणूस माणसाला माणसासारखं वागवायचा. हे तेव्हा कळत नसलं तरी, आता मात्र प्रकर्षानं जाणवतं. प्रत्येकाचंच स्वत:चं मोठं कुटुंब. हम दो, हमारे दो वगैरे तेव्हा कुणाला कुणी सांगितलं असतं, तर एकतर त्याला वेड्यात काढलं गेलं असतं किंवा मग नवर्‍याची दोन आणि बायकोची दोन असा त्याचा अर्थ लावला असता आणि तो पुढच्या विस्ताराच्या तयारीला लागला असता. घरची स्वतःची मोठी मनुष्यसंपदा, त्यात गावावरून शिकायला/ नोकरीला आलेले आणि दोनचार भाचे-पुतणे असा सारा संसार त्या १० बाय १० किंवा १२ बाय १२च्या खोलीत समाधानाने नांदत असायचा. नांदत असायचा म्हणजे, अर्धा खोलीत, काही बाहेर गॅलरीत, तर काही झोपायला थेट फुटपाथवर. फुटपाथवर झोपणं तेव्हा आम बात होती, त्यात कोणाला काही गैर वाटायचं नाही, ते बंद झालं ते रामन राघवने फुटपाथवर झोपलेल्या लोकांच्या केलेल्या हत्याकांडानंतर.
अशा या सदा उत्साही आणि आनंदी लालबागचं खरं स्वरूप सामोरं यायचं ते कोणत्याही उत्सवाच्या निमित्ताने. त्यातही श्रावण ते कार्तिक असे चार महिने तर लालबागच्या उत्साहाला उधाण आलेलं असायचं. गटारी अमावास्येच्या आसपास लालबाग मार्वेâट तर्‍हेतर्‍हेच्या हिरव्यागार भाज्यांनी फुलून जायचं. श्रावण आल्याची वर्दी द्यायची, ती बाजारात भाज्यांच्या गर्दीत मोठ्या संख्येने दिसू लागणारी केळीची हिरवी-पोपटी पानं. सण सुरू झाल्याचा सुवास मनात भरू लागायचा. श्रावण आला की वर्षभर दाबून ठेवलेल्या कोकणी माणसाच्या उत्साहाला केळीची पानं हिरवा सिग्नल द्यायची आणि गिरणगांवातील कोकण्यांच्या उत्साहाची गाडी सुसाट सुटायची.
नागपंचमी हा पुढे तुळशीच्या लग्नापर्यंत दर आठ-पंधरा दिवसांनी येणार्‍या कोणत्या न कोणत्या सणांच्या मालिकेतला पहिला सण. मग येणारं रक्षाबंधन, दहीहंडी ते पार दसरा-दिवाळी-तुळशीच्या लग्नापर्यंत दर आठ-पंधरा दिवसांनी कोणता न कोणता तरी सण यायचाच आणि लालबागला तो सारख्याच उत्साहाने साजरा केला जायचा. या सणांचा राजा असायचा तो गणेशोत्सव! एकूणच कोकणी माणसाला दिवाळी ही सणांची राणी वगैरे काही वाटत नसे, आजही वाटत नाही. सणांचा राजा गणपतीच!!
बाजारात केळीची पानं आणि दुकानात सजावटीच्या शोभेच्या वस्तू, रंगीबेरंगी पडदे, मखर, पताका दिसू लागल्या, की गणपती मुंबैला यायला निघाले असं कळायचं. जसजशी गणेश चतुर्थी जवळ येईल, तसतसं बाजारातील गर्दीला उधाण येऊ लागायचं. बाजार, दुकान, रस्ते गर्दीने फुलून जायचे. घराघरात खोबरं-गुळाच्या करंज्या तळत असल्याचा खमंग सुवास दरवळायला लागायचा, गणपतीच्या स्वागतासाठी गावी पळण्यासाठी यश्टीच्या रिझर्वेशनची धांदल उडायची. कोकणी माणूस एकवेळ पर्मनंट नोकरीला लाथ मारेल, पण गणपतीला गावी कोकणात जाणार म्हणजे जाणारच. हा बाणा कोकण्यांनी अजूनही जिवापाड जपलाय. तेव्हा यश्टीचं रिझर्वेशन मिळणं म्हणजे आतासारखं सोपं नव्हतं. परळ, मुंबै सेंन्ट्रल डेपोत रात्रभर लाईन लावावी लागायची, तेव्हा कुठे तिकीटं हाती यायची. ती तिकीटं मिळाल्याचा आनंद प्रत्यक्ष गणपती प्रसन्न होण्यापेक्षा कमी नसायचा.
माझ्या लहानपणचा गणपती हा बहुतकरून घरगुतीच असायचा. बहुसंख्य लोकांचा गणपती गावीच असायचा तर काहींचाच मुंबईत. ज्यांच्या गावीही गणपती नाही व मुंबईतही नाही, असे लोक मग सार्वजनिक गणेशोत्सवात आपला गणपती साजरा करायचे आणि सार्वजनिक गणेशोत्सव हे तेव्हापासूनच लालबागची ओळख बनली होती. आमच्या घरी गणपती बसत नसल्यानं, सार्वजनिक गणपतीच मला माझा वाटायचा, तो अजूनही तसाच वाटतो. त्यावेळच्या गणेशोत्सवाचा आतासारखा बाजार झाला नव्हता. तेव्हा श्रद्धा, सामाजिक जाणीव महत्वाची होती. लहानपणी लालबागचे गणपती बघायला जाणं हा माझ्यासाठी आनंदाचा सोहळा असायचा. आई, मावश्या, सोबत एखादा मामा घेऊन आम्ही गणपती पाहायला रात्री जेवून खावून निघायचो. उत्तरेकडचं करी रोड ते चिंचपोकळी आणि चिंचपोकळीच्या दक्षिणेस राणीच्या बागेपर्यंतचे गणपती पाहून आम्ही मध्यरात्री परत घरी, असा साधारण कार्यक्रम असायचा. लालबागचा भौगोलिक विस्तार तेव्हा एवढाच होता आणि आताही तेवढाच आहे, मात्र मंडळांची संख्या आता काहीशी वाढलेली आहे. गणपती पाहायला येणार्‍याची गर्दी तेव्हाही असायची पण आताएवढा गर्दीचा महापूर तेव्हा नव्हता. तेव्हाची गर्दी सुखद वाटायची आता मात्र गिळून टाकणारी वाटते. मुंबईची लोकसंख्याही त्या काळी कमीच होती आणि वाहतुकीची साधनंही मर्यादित, त्यामुळे गर्दीला आपोआप मर्यादा येत असे.
आतासारखे गणपती तेव्हा मंडपाच्या जाड ताडपत्रीआड लपवलेले नसायचे. गणपतीच्या मांडवाची पुढची बाजू उघडीच असल्याने (काही गणपतींची अजूनही असते) लांबूनही गणपती सहज दिसायचे. त्यामुळे फार मोठी लाइन वगैरे भानगड नसायची. लालबागच्या चाळीत राहणारी गिरणी कामगारांची कुटुंबं कायम उघड्या दरवाजाच्या घरात राहायची. खाजगीपणा, प्रायव्हसी वगैरे माणसांना बेटं बनवणारे शब्द तेव्हा कोणाच्या खिजगणतीतही नसायचे. राहण्याचा अन् वागण्याचाही असा खुल्लमखुल्ला माहौल, सार्वजनिक ठिकाणी वा उत्सवाच्या निमित्ताने प्रतिबिंबित व्हायचा असं आता मला वाटतं.
त्यावेळी आतासारखा गणपती एकटाच मांडवात बसलेला किंवा उभा नसायचा, तर त्याच्या सोबतीला एखादं पुराणातलं दृष्य, चालू घडामोडी, सामाजिक प्रश्न यांवर भाष्य करणारे हलते-चालते पुतळे असायचे. देशाला मिळालेलं स्वातंत्र्य तेव्हा ताजंताजं असल्याने, गांधी, नेहरू, सुभाषबाबू वगैरे नेत्यांचे पुतळे कोणत्या ना कोणत्या मंडळाच्या गणपतीच्या मांडवात गणपतीच्या सोबतीने उभे असलेले पाहायला मिळायचे. कधी कधी तर गणपतीच या नेत्यांच्या अवतारात हटकून पाहायला मिळायचा आणि गंमत म्हणजे, तेव्हा असं केलं म्हणून कुणाच्या भावना वगैरे नाजूक चिजा अजिबात दुखावायच्या नाहीत, उलट त्यात एक कौतुकच असायचं. लालबागचे गणपती पाहायला लोक यायचे असं म्हटलं, तरी लोक ते गणपती पाहण्यापेक्षा ती चित्र, ती दृश्यं पाहण्यासाठी जास्त यायचे. माझ्या लहानपणातल्या लालबागचा गणपती आपल्याएवढाच, माणसाच्या उंची-रुंदीचा असायचा, आतासारखं अंगावर येणारं विराट स्वरूप तेव्हाच्या गणपतीनं घेतलेलं नव्हतं. पापं वाढली की परमेश्वर विराट स्वरूप दाखवतो, असं कुठंतरी पुराणकथांत वाचलं होतं, ते खरंच असावं!
गणपती पाहण्यासाठी लालबागला मामाकडे दोन-तीन दिवस राहायला जाण्याची मी वर्षभर वाट पाहत असे. त्यात गणपतीपेक्षा, गणपतीनिमित्ताने भरणारी जत्रा, त्यातील विविध खेळ, खाऊ-खेळणी यांचीच ओढ जास्त असायची. गणपती हा खर्‍या अर्थाने लोकोत्सव असायचा त्या काळी. लालबागच्या गणपतींचं आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे, गणपतीच्या निमित्ताने तिथं भरणारी चित्रप्रदर्शनं. इथं चित्र म्हणजे पुतळे. ही प्रदर्शनं एखाद्या पुराणातल्या किंवा इसापनीतीतल्या बोधकथेवर आधारित्ा असत. यात स्टेजखालील, डोळ्यांना दिसू नये अशा पद्धतीने बसवलेल्या यांत्रिक करामतीने, पुतळ्यांची माणसासारखी कथेनुसार हालचाल केलेली असे. यांत्रिक करामत वगैरे शब्द नंतर कळले, परंतु लहानपणी हे सारं गूढ आणि जादुई वाटायचं. आमच्या ‘अनंत निवास’ बिल्डिंगच्या (गणेश टॉकीजला अगदी लागून असलेली चार मजली इमारत) अगदी दारात असलेल्या गणेशोत्सवात, कांबळी आणि फाटक (दोघंही कोकणीच) या मूर्तिकारांची अशी हलती चित्रप्रदर्शनं भरत. असंच प्रदर्शन पेरूच्या चाळीच्या गणपतीतही भरायचं. ह्या प्रदर्शनात तिकीट लावून प्रवेश असायचा आणि तिथे घेऊन जाण्यासाठी मी आईकडे हट्ट करत असे किंवा लाडीगोडी लावत असे, हे मला लख्खं आठवतं. ती प्रदर्शनंही अजून चांगलीच आठवतात. त्या प्रदर्शनांनी माझं बालपण समृद्ध केलं हे मात्र खरं. ती समृद्धी मला अजूनही भरभरून देतेय.
लालबागचा गणपती म्हटलं म्हणजे डोळ्यासमोर चटकन उभा राहतो, तो चिंचपोकळी स्टेशनच्या पुलाखालील ‘चिंचपोकळी सार्वजनिक गणेशोत्सव’चा गणपती. हा गणपती सध्या ‘चिंतामणी’ या नावाने प्रसिद्ध आहे. हे मंडळही लालबागचे जुने (बहुतेक सर्वात) गणेशोत्सव मंडळ आणि हे मंडळ सुरुवातीपासूनच सामाजिक बांधिलकी माणून कार्या करण्यासाठी प्रसिद्ध आहे. आजही या मंडळाने तो वारसा आणि उत्सवातील पवित्रता जपलेली दिसते. हा माझ्या घरचा गणपती. घरचा अशासाठी की या मंडळाशी माझा मामा संबंधित होता, अजूनही आहे. या गणपतीला एक दिवस नैवेद्य दाखवून त्याचा आशीर्वाद घ्यायची माझ्या आईची प्रथा गेली ५५ वर्षं अबाधित सुरू आहे.
त्यानंतर आमच्या बिल्डींगसमोरच असलेला कांबळी आणि फाटक यांचे सार्वजनिक गणपती. हे गणपती, गणपतीपेक्षा त्यांच्या हलत्या चित्र प्रदर्शनासाठी प्रसिद्ध होते. त्यानंतरचा गणपती आठवतो, तो लालबाग मार्वेâटसमोरच्या पेरूच्या चाळीतील गणपती. हा गणपतीही प्रदर्शनासाठी मला आवडायचा. पुढे तेजुकाया मॅन्शनचा देखणा गणपती. हा गणपती आजही त्याच्या देखणेपणासाठी प्रसिद्ध आहे. तेजुकायाच्या पुढे करी रोडच्या पुलाखालील गणपती. तेजुकायाच्या समोरच गणेश गल्लीचा गणपती, नंतर हिरामण मार्केटचा गणपती, त्यानंतर लालबाग मार्केटचा गणपती, पुढे रंगारी बदक चाळीचा गणपती आणि त्याच्याही पुढे जयहिंद सिनेमाचा गणपती, एवढे गणपती म्हणजे माझ्या तेव्हाच्या मते लालबागचे गणपती. हे सारे गणपती एखाद्या रात्री बघायचे, एखादं प्रदर्शन पाहायचं, आई-मामला मस्का मारून एखाद खेळणं पदरात पाडून घ्यायचं, दत्ताराम लाड मार्गावरील जत्रेत मृत्यूगोलातील मोटारसायकलचा खेळ श्वास रोखून पहायचा आणि एखादी कुल्फी खाऊन अतीव आनंदात घरी येऊन झोपून जायचं हा आणि एवढाच गणेशोत्सव माझ्या मनात असायचा. माझ्या मनातली गणेशोत्सवाची कल्पना आजही तीच आहे.
श्रद्धा, भक्ती, दर्शन वगैरे कठीण शब्द तेव्हा आसपासही नव्हते आणि म्हणून कदाचित लहानपणातले गणपती आनंद घेऊन यायचे. पाहणं सहज असतं, दर्शन म्हटलं की मग इतर व्यवधानं आपोआप येतात.
लालबाग आणि सार्वजनिक गणपती याचं नातं पार अगदी स्वातंत्र्यपूर्व काळापासूनचं असलं तरी, त्याला प्रसिद्धी मिळायला सुरुवात झाली, ती गणेशगल्लीच्या गणपतीपासून. या मंडळाने पंचवीस-एक वर्षांपूर्वी, मला आठवतं, २२ की २३ फुट उंचीची गणपतीची मूर्ती बसवली आणि लालबाग सर्व देशभरात मशहूर व्हायला सुरुवात झाली. तेव्हा लालबागचा गणपती म्हणजे गणेशगल्लीचा गणपती अस समीकरण रूढ होऊ लागलं आणि हा गणपती पाहायला उभ्या देशातून हवशे-नवशे-गवशे येऊ लागले, गर्दी वाढू लागली आणि हळूहळू लालबागचे प्रसिद्ध गणपती सुप्रसिद्ध होऊ लागले. गणेशगल्लीचा गणपती पहायला येणारे, मग आजूबाजूचेही गणपती पहायला गर्दी करू लागले आणि मग लालबाग आणि सार्वजनिक गणपती आणि गर्दी याचं नातं दृढ होऊ लागलं. पुढे काही वर्ष गणेशगल्लीच्या गणपतीची उंची गाजत राहिली आणि मग मुंबईतल्या इतर मंडळांनीही त्याचं अनुकरण करायला सुरुवात केली आणि मूर्तीची उंची ही सामान्य बाब झाली, तिचं कौतुक ओसरलं. इथून पुढे मंडपात उघड्यावर असलेल्या मूर्ती जाड पडद्याआड बंदिस्त व्हायला लागल्या आणि मंडपांच्या समोर लांब रांगा लागायला सुरुवात झाली. इथेच गणपती ‘पाहणे’ संपून ‘दर्शन घेणे’ ही संज्ञा रूढ होऊ लागली. गणेशगल्लीच्या गणपतीचं (हल्ली ‘मुंबईचा राजा’ नावाने ओळखला जातो.) कौतुक कमी झालं आणि मग अवतरला ‘लालबागचा राजा’. हा मात्र अजूनही आपलं नाव आणि माहात्म्य टिकवून आहे. हा गणपती माझ्या लहानपणी लालबाग मार्केटचा गणपती म्हणून ओळखला जायचा. काही जुने लोक याला कोळणींचा गणपती म्हणूनही ओळखायचे. हा गणपती आता एक बडं प्रस्थ झालाय. ह्याच्या दर्शनाला देशभरातील मंत्री, उच्च सरकारी अधिकारी, चित्रपट-खेळातील बडी प्रस्थं आणि पार सातासमुद्रापलीकडूनही लोक येतात.
लालबागचे गणपती जसे देशभरात प्रसिद्ध होऊ लागले, तशी गर्दी वाढली आणि श्रद्धेने ‘पाहण्या’चं, पावती फाडून ‘दर्शन घेणं’ झालं. तासन्तास दर्शनाच्या रांगेत राहाण्यापेक्षा, मंडळाच्या एखाद्या कार्यकर्त्याकडे ‘वशिला’ लावून चुटकीसरशी दर्शन घेण्याचं प्रमाण वाढू लागलं. भक्तांमध्ये व्हीआयपी आणि व्हीव्हीआयपी असा नवा उच्चवर्ग तयार झाला. गणपतींना राजा, महाराजा, युवराज, सम्राट वगैरे उपाध्या-पदव्या देण्याची सुरुवात विसेक वर्षांपूर्वी झाली असावी, आपण पुन्हा संस्थांनी युगात पोहोचल्यासारखं वाटू लागलं. सार्वजनिक आणि खाजगी जीवनातला चाळीतला खुला मामला फ्लॅटात बंदिस्त झाला आणि गणपतीही पडद्याआड गेला, माणसं एकटी राहण्यात मोठेपणा मानू लागली तशी पूर्वीच्या गणपतीच्या सोबतची हलती चालती बावली अंतर्धान पावली. आपण सगळेच बदललो. आपलं जगणं बदललं. श्रद्धेच्या शुचितेच्या, प्रामाणिकपणाच्या व्याख्याही बदलल्या आणि मग आपले गणपतीही बदलले त्यात नवल ते काय?
कालाय तस्मै नम:..!!
– नितीन साळुंखे
(लेखक मुंबईच्या वारशाचे अभ्यासक आणि ब्लॉगर आहेत)
