छत्री… नफ्याची खात्री!

पावसापासून आणि उन्हापासून संरक्षण करणारी शंभर सव्वाशेची साधी वस्तू अब्जावधींचा व्यवसाय करू शकेल असे वरवर बघता वाटत नाही; पण या व्यवसायातील अगदी सुरुवातीच्या कंपन्या सुमारे १९५ वर्षांचा पल्ला गाठूनही आज दिमाखात उभ्या आहेत.
– – –

मे महिन्यात अवचित उगवलेल्या पावसाने जूनमध्ये मात्र दडी मारल्याने बाहेर पडलेल्या छत्र्या सध्या कोपर्‍यात बसून आहेत… तरीही जरा ढगाळ वातावरण झालं आणि बाहेर जायचं असेल तर छत्रीची आठवण होतेच. कामावर निघताना तपासायच्या ‘पेरूचा पापा’ (पेन, रुमाल, चावी, पाकीट, पास) या महत्त्वाच्या वस्तूंमध्ये मोबाईल कधीच दाखल झाला आहे, पावसाळ्यात यात भर पडते ती छत्री आणि रेनकोटची. वर्षभर छत्री सोबत बाळगणारा तारक मेहता का उल्टा चष्मामधला पत्रकार पोपटलाल सोडला तर बाकी सामान्य जनता फक्त पावसाळ्यातच छत्री सोबतीस ठेवते. पण गंमत म्हणजे छत्रीचा शोध पावसापासून नव्हे तर उन्हापासून संरक्षण करण्यासाठी लागला होता.
प्राचीन इजिप्तमध्ये अंदाजे इ.स.पू. २४५० च्या सुमारास छत्रीसदृश संरचना वापरल्या जात होत्या. राजघराण्यांचे सेवक फॅरोच्या (राजाच्या) डोक्यावर मोठ्या आकाराची, चांदी आणि सोन्याने मढवलेली छत्री धरत. छत्र किंवा छत्री ही राजसत्ता आणि श्रेष्ठत्वाचं प्रतीक होती. त्याच काळात मेसोपोटेमिया आणि बॅबिलोनियन संस्कृतीमध्येही छत्र्यांचे उल्लेख आढळतात. इथे ही छत्री राजघराण्यांपुरतीच मर्यादित होती. चीनमध्ये इ.स.पू. १०००च्या सुमारास कागदी आणि बांबूच्या सहाय्याने जगातील पहिली दुमडणारी छत्री तयार करण्यात आली. इतर देशांच्या तुलनेत चीनमधील छत्र्या सर्वसामान्य जनतेपर्यंत लवकर पोहचल्या, परंतु ही छत्री उन्हाच्या झळांपासून बचाव करण्यासाठी होती.
छत्रीला इंग्रजी भाषेत ‘Umbrella’ (अंब्रेला) असं संबोधले जातं. मुळात हा शब्द लॅटिन भाषेतील ‘umbra’ पासून आला आहे, ज्याचा अर्थ ‘सावली’ आहे. आणि फ्रेंचमध्ये छत्रीला ‘Parasol’ पॅरसोल असं म्हणतात. या शब्दाची फोड केली तर ‘para’ म्हणजे संरक्षण, आणि ‘sol’ म्हणजे सूर्य. सूर्यापासून संरक्षण करणारी ती छत्री! युरोपमध्ये उन्हापासून संरक्षण करणारी छत्री अधिक पर्जन्यवृष्टी असणार्‍या देशांत मात्र पावसाळ्यात वापरली जाऊ लागली. आपल्या मायबोलीतील ‘छत्री’ हा शब्द संस्कृतमधील ‘छत्र’ या शब्दावरून आला असून याचाही अर्थ ‘छाया देणारी वस्तू’ असा होतो. भारतात देखील रोजच्या वापरातील वस्तू होण्याच्या खूप पूर्वीपासून छत्री ही धार्मिक प्रतीक म्हणून अस्तित्वात होती, ते स्थान आजही कायम आहे. हिंदू धर्मातील वरुण ही जल देवता पाऊस आणि समुद्र यांचे नियंत्रण करते. त्यांच्या शीर्षावर धरलेलं छत्र हे पावसापासून संरक्षणाचं प्रतीक आहे. मौर्यकालीन स्तूपांवर आणि अजिंठा-वेरुळमधील चित्रांमध्ये छत्र्यांचे मूळ रूप दिसते. बौद्ध धर्मात छत्री ही ‘सात रत्नांपैकी एक’ मानली जाते— ती संरक्षण, दैवी आशीर्वाद आणि आध्यात्मिक मार्गदर्शन यांचे प्रतीक होती. सुरुवातीच्या काळात मेसोपोटेमिया, ग्रीस, रोम, इजिप्त, चीन यांच्याप्रमाणेच भारतातही छत्री ही सत्ताधार्‍यांची, धर्ममार्तंडाची किंवा राजघराण्याची मक्तेदारी होती. यामुळे सार्वजनिक रस्त्यावर छत्रीसह फिरणे म्हणजे आपण ‘सामान्यांपेक्षा वेगळे’ आहोत हे ठसवण्याचा प्रकार होता. सिल्क रूटच्या मार्गाने इजिप्तच्या छत्र्या ग्रीस आणि इटलीमध्ये पोहोचल्या. रोमन साम्राज्यात सौंदर्याचा आणि प्रतिष्ठेचा भाग म्हणून महिलांसाठी विशेष छत्र्या म्हणजेच ‘पॅरसोल्स’ असायचे. या रोमन महिलांनी पॅरसोलला रंगीत कापडाने सजवले, सोनेरी काठ दिले. त्यामुळे छत्री सौंदर्य-प्रतीक बनली. मात्र पुरुषांनी छत्रीला ‘स्त्रीसुलभ’ मानल्यामुळे त्यांचा वापर केवळ स्त्रियांपुरता मर्यादित राहिला. रोमन साम्राज्याच्या पतनानंतर सार्वजनिक ठिकाणी छत्र्यांचा वापर कमी झाला आणि त्यांचा उपयोग खाजगी प्रसंगी किंवा अंगणातील उत्सवांपुरताच मर्यादित राहिला.
पुढे युरोपात छत्र्यांचा प्रवेश झाला तो फ्रान्स, इटली आणि इंग्लंडमधून.
सुरुवातीला ती सौंदर्यवर्धक वस्तू म्हणून ओळखली जायची, इथेही स्त्रियाच प्रामुख्याने छत्री वापरत असत. मात्र अठराव्या शतकात इंग्लंडमध्ये जोनास हॅनवे नावाच्या पर्शियन लेखकाने साधारण १७५०मध्ये पुरुष असूनही सार्वजनिक ठिकाणी छत्री वापरण्यास सुरुवात केली. सुरुवातीला लोकांनी त्याच्यावर हसणं, टोमणे मारणं, दगड मारणं, छत्री फाडणं यांसारखे उपद्व्याप केले. खरंतर इंग्लंडमधील पाऊस लहरी आहे, यामुळे स्त्रियांप्रमाणे पुरुषांना देखील छत्रीची गरज होती. परंतु पुरुषप्रधान संस्कृतीत छत्रीकडे लिंगभेदाच्या नजरेने पाहिल्यामुळे ती पुरुषांना नकोशी झाली होती. परंतु हॅनवेने सुमारे ३० छत्री व्रत सुरू ठेवलं. त्याच्या चिकाटीने समाजाचं मत अखेर बदलू लागलं. या वेळेपासून छत्री वापरणं हे पुरुषांसाठीही गरजेचं आणि प्रतिष्ठेचं मानलं जाऊ लागलं. हॅनवेच्या या आगळ्यावेगळ्या प्रयत्नांना मानवंदना म्हणून लंडनमधील सर्वाधिक प्रसिद्ध अशा ऑक्सफर्ड स्ट्रीटच्या जवळील एक रस्त्यास हॅनवे स्ट्रीट हे नाव देण्यात आलं आहे. हॅनवेच्या चिकाटीमुळे छत्री लंडन शहराला अशी काही चिकटली की त्या काळच्या लंडनची ती ओळख बनली. तेव्हाच्या प्रतिष्ठित व्यक्तींचे आणि लंडन शहराचे फोटो बघताना लक्षात येतं की हॅट, सिगार, पाइप यांच्यासोबतच छत्री देखील पोशाखाचा भाग होती. इतक्या मोठ्या प्रमाणावर लोकमान्यता मिळाल्याने छत्री उद्योगाला चालना न मिळती तर नवलच.
१८३०मध्ये स्मिथ जोन्स अँड सन्स या कंपनीने व्यावसायिकरित्या पहिली छत्री बाजारात आणली. लाकडी रॉडवर सुरेख कोरीव काम केलेली छत्री असं त्याचं वैशिष्ट्य होतं. व्यवसायवृध्दी झाल्यावर १८५७मध्ये लंडनच्या ऑक्सफर्ड स्ट्रीटवर त्यांनी दुकान थाटलं जे आजही अस्तित्वात आहे. त्याआधी १८४८मध्ये सॅम्युअल फॉक्स या इंग्लिश संशोधकाने ‘स्टील रिब्स’ वापरून छत्री अधिक लवचिक आणि टिकाऊ बनवली. पॅरागॉन स्टील फ्राममध्ये बनवलेला यू आकाराचा छत्रीचा सांगाडा छत्रीच्या डिझाइन्सला कलाटणी देणारा ठरला. छत्रीच्या फ्रेमसाठी पूर्वीच्या काळी लाकूड किंवा हाताने वळवलेलं लोखंड वापरलं जायचं. यामुळे कमकुवतपणा आणि गंज लागणे या समस्या छत्रीसोबत येत असत. त्याऐवजी स्टील वापरलं गेल्यामुळे, तसेच छत्रीचा सांगाडा अरुंद पट्ट्यांचा बनवण्यात आल्याने छत्री अधिक लवचिक झाली, वार्‍याच्या झोक्याला तोंड देऊ लागली. सहज उघडमीट होणारी, टिकाऊ झाली. हा बदलांचे स्वागत ग्राहकांनी केल्यामुळे छत्रीची मागणी वाढली.
लंडन, पॅरिस, न्यूयॉर्क अशा शहरांमध्ये छत्र्यांचे मोठमोठे ब्रँड तयार झाले. स्टाइल, रंग, लांबी, फ्रेम, हँडल यांचे असंख्य पर्याय बाजारात आले. साहजिकच उत्पादन अधिक प्रमाणात आणि कमी किंमतीत होऊ लागलं. औद्योगिक क्रांतीमुळे छत्री व्यवसायात यंत्रसामग्रीचा वापर वाढला. आता छत्री केवळ उपयोगापुरती मर्यादित राहिली नाही, तर ती एक फॅशन स्टेटमेंट बनली.
भारतातही साधारण याच काळात छत्रीचा वापर वाढू लागला. १८६० साली मुंबईत स्थापन झालेलं ‘इब्राहिम करीम अँड सन्स’ हे छत्र्यांचं दुकान हे भारतातल्या छत्री व्यवसायाच्या इतिहासातलं एक महत्त्वाचं पान आहे. पारंपरिक छत्र्यांपासून ‘मॅजिक अंब्रेला’ आणि ‘बॉडीगार्ड अंब्रेला’पर्यंत त्यांनी विविध छत्र्या तयार केल्या. सुरुवातीला परदेशातून आयात करून छत्री विकणार्‍या करीम यांनी १८६०मध्ये स्वतः छत्र्या बनवून स्टॅग (हिरण छाप) या नावाने छत्रीविक्रीला सुरुवात केली. केरळ, कोलकाता, आणि मुंबईत छोटे कारखाने निर्माण झाले.
भारतातही छत्री सामान्य नागरिकांच्या दैनंदिन जगण्यात येण्याअगोदर प्रतिष्ठित व्यक्तींच्या जीवनात दाखल झाली. बहुसंख्य सामान्य जनता पावसापासून बचाव करण्यासाठी झाडाचा किंवा एखाद्या भिंतीचा आडोसा किंवा इरकल, ताडाची पान यांचाच आधार घेत असे. पण भारतात तयार झालेल्या या ब्रँडने काही प्रमाणात का होईना, छत्री सामान्य माणसाच्या जगण्यात आणली, ही सुरुवात आश्वासक होती. कारण यानंतर १८८२मध्ये महेंद्र दत्ता अँड सन्स आणि सिटिझन हे प्रसिद्ध छत्री उद्योग सुरू झाले. महत्वाची गोष्ट म्हणजे छत्री बनवणारे जगप्रसिद्ध उद्योग, मग ते परदेशातील असोत वा भारतातील, ते आजतागायत अव्याहत सुरू आहेत. निसर्गक्रम आणि माणसाची दैनंदिन गरज ओळखणार्‍या या छत्री व्यावसायिकांनी वेळोवेळी उचित सुधारणा केल्या आणि अनेक शतकं उलटूनही दिमाखात उभे आहेत.
छत्र्यांचा व्यवसाय यशस्वी झाल्याने छत्री दुरुस्त करण्याच्या लहान उद्योगालाही चालना मिळाली. त्या काळी वस्तूंची कमी उपलब्धता आणि एकूण उत्पन्न कमी असल्यामुळे एकदा विकत घेतलेली छत्री वर्षानुवर्षे वापरण्याकडे कल असायचा. यामुळे चातक पक्षाप्रमाणे पावसाची चाहूल लागली की छत्री मेकॅनिक नाक्यानाक्यावर बसलेले पाहायला मिळायचे. छत्रीच्या कापडाला पडलेली छिद्रे शिवणे, कापड बदलणे, सोसाट्याच्या वार्‍यांने वाकलेल्या, तुटलेल्या तारा दुरुस्त करणे ही हंगामी कामे पावसाचा हंगाम संपेपर्यंत सुरू राहात. त्या काळात छत्री म्हणजे काळ्या रंगाचे कापड आणि तिला स्टीलची दांडी. एकसारख्या छत्र्या आपापसात बदलून गोंधळ व्हायचे. त्यामुळे आपली नवीन छत्री बदलून कुणी जुनी ठेवून जाईल, या भीतीने आणि छत्री हरवल्यास ती परत मिळावी यासाठी स्वयंपाकाच्या भांड्यांवर लिहिलं जायचं, तसं छत्र्यांवर सुबक अक्षरात नाव लिहून देणार्‍या कारागीरांची छोटी छोटी दुकानं सुरू होऊ लागली. काटकसरीचा काळ होता तो, त्यामुळे छत्री थोडी जुनी झाली की टाकली आणि नवीन घेतली असं न करता जुन्या छत्रीच्या काड्या एका वर्षी बदलून घेतल्या, पुढल्या वर्षी कापड बदलून घेतलं, असं करून एक छत्री वर्षानुवर्षे टिकवली जात असे. कारण त्या काळाच्या किंमतींनुसार छत्री हा तसा लक्झरी प्रॉडक्ट होता.
विसाव्या शतकात छत्रीच्या डिझाइनमध्ये क्रांती झाली. फोल्डिंग छत्र्या, ऑटोमॅटिक बटणवाल्या छत्र्या, पारदर्शक छत्र्या, रंगीत प्रिंट्स, किड्स अंब्रेला या फॅशन प्रॉडक्ट म्हणून विकल्या गेल्या. स्थानिक कारागीर आणि लघुउद्योगांनी छत्र्यांच्या निर्मितीत स्वतंत्र ओळख तयार केली. संपूर्ण घराची मिळून एक छत्री हा काळ मागे पडून माणशी एका छत्रीचा जमाना सुरू झाला. पंचवीस तीस वर्षांपूर्वी भर पावसात रेल्वे स्टेशनच्या पुलावर उभा राहिल्यावर स्टेशनच्या आवारात जिकडे तिकडे काळ्या छत्र्यांची भाऊगर्दी झालेली दिसे (अर्जुन या सिनेमात एका हत्येच्या प्रसंगात ही छत्र्यांची गर्दी आणि तिच्यातून वाट काढत निघालेला नायक हा प्रसंग त्या काळ्या छत्र्यांनीच यादगार केला होता), हळूहळू छत्र्यांची गर्दीही रंगबेरंगी होत गेली.
एकविसाव्या शतकात छत्री उद्योगात महत्वाच्या घडामोडी झाल्या. हँडमेड आणि महाग गोष्टी यंत्रांच्या सहाय्याने तुलनेत स्वस्त आणि प्रमाणबद्ध बनवण्यात आल्या. जपानमध्ये ‘वागासा’ प्रकारच्या पारंपरिक छत्र्या हस्तकलेद्वारे बनत असल्या तरी देशातील बहुतांश बाजारात पॉलीएस्टर किंवा नायलॉनच्या कापडांनी बनलेल्या यांत्रिक छत्र्या लोकप्रिय झाल्या. जपानी उद्योगांनी यूव्ही प्रोटेक्शन, हीट रिफ्लेक्टिव्ह कोटिंग आणि जलरोधक तंत्रज्ञान अशा अनेक नव्या बाबी आणल्या. दक्षिण कोरियामध्ये सौंदर्य आणि मजबुती दोन्ही लक्षात घेऊन छत्र्यांना प्रीमियम लाईफस्टाईल प्रॉडक्टचं रूप देण्यात आलं. परंतु जागतिक छत्री उत्पादनात खर्‍या अर्थाने वर्चस्व गाजवलं ते चीनने. चीनमधील शियांग प्रांतातील शांग्यू या शहराला आज जागतिक छत्र्यांची राजधानी म्हणून ओळखलं जातं. दरवर्षी सुमारे एक अब्ज छत्र्यांचं उत्पादन इथे केलं जातं. चीनने छत्री उद्योगात ओईएम म्हणजेच ओरिजिनल इक्विपमेंट मॅन्युफॅक्चरिंग मॉडेलवर भर दिला गेला. म्हणजेच उत्पादन चीनमध्ये, पण ब्रँडिंग युरोप किंवा अमेरिकेमधून. त्यामुळे बाजारातल्या बर्‍याच ब्रँड्सच्या छत्र्या चीनमधून येतात. स्वस्त मजुरी, यंत्रप्रणालीतील कुशलता आणि लॉजिस्टिक साखळीमुळे छत्री उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर शक्य झालं. चिनी कंपन्यांनी फॅब्रिक कटिंगपासून ते स्टील रिब बनवण्यापर्यंत सर्व घटक स्वतः तयार करण्यावर भर दिला. त्यामुळे एक छत्री १००-१५० रुपयांच्या खाली तयार होणं शक्य झालं. यातून स्पर्धात्मक किंमत, विविध डिझाइन्स आणि वेळेत पुरवठा याचा फायदा त्यांनी मिळवला.
पर्जन्यछायेतील प्रदेश असूनही भारताला या व्यवसायात चीनच्या बरोबरीने मुसंडी मारणं शक्य झालं नाही. कारण, भारतात छत्री उद्योग जरी १८६०पासून सुरू झालेला असला, तरी मोठ्या प्रमाणावर त्याचा व्यावसायिक विस्तार १९६०नंतर झाला. शिवाय छत्री बनवण्यासाठी लागणारे यंत्रसामुग्रीचे भाग, प्लास्टिक काँपोनंट आणि स्टील रॉड यासाठी आपण अजूनही चीनवर अवलंबून आहेत. यामुळे ‘मेक इन इंडिया’अंतर्गत छत्री उद्योगासाठी स्वतंत्र पुरवठा साखळी निर्माण करणे आवश्यक आहे.
छत्री नेमकी बनते कशी? ही प्रक्रिया चार प्रमुख टप्प्यांत विभागली जाते – डिझाईन व मापनिर्धारण, फॅब्रिक कटिंग आणि शिलाई, फ्रेम तयार करणं, आणि अंतिम जोडणी. आधुनिक कारखान्यांमध्ये हाय-स्पीड कटिंग मशीन्स, स्टिचिंग युनिट्स, हँडल प्रेसिंग आणि बटण फिटिंग यंत्रं वापरून एका दिवसात हजारो छत्र्यांचं उत्पादन केलं जातं. गुणवत्तेची खात्री करण्यासाठी उत्पादन झालेल्या प्रत्येक छत्रीवर उघडणं-बंद होण्याची १००पेक्षा जास्त वेळा चाचणी केली जाते.
छत्री बनवताना सर्वप्रथम लक्ष दिलं जातं ते कॅनोपी म्हणजे वरच्या कापडावर. यासाठी पॉलीएस्टर, नायलॉन, पॉन्गी, किंवा पीव्हीसीलेपित फॅब्रिक वापरलं जातं. अनेक कंपन्या आता यूव्ही प्रोटेक्शन देणारं कापड वापरत आहेत, जे केवळ उन्हात सावली देत नाही, तर त्वचेला सूर्यप्रकाशाच्या घातक किरणांपासूनही वाचवतं. पारदर्शक छत्र्यांसाठी खास ईव्हीए प्लास्टिकचा वापर होतो, जे आकर्षक आणि जलरोधक असतं. छत्रीला आकार देणार्‍या रिब्ज आणि स्ट्रेचर हे तिचे कणाच असतात. हे पूर्वी लाकूड किंवा व्हेल बोनसारख्या नैसर्गिक पदार्थांपासून बनवले जात, परंतु आता स्टील, अ‍ॅनल्युमिनियम आणि फायबर ग्लास यांचा वापर केला जातो. फायबर ग्लासमुळे छत्री वार्‍याच्या झोताला तोंड देऊ शकते, उलटून तुटत नाही आणि लवचिक राहते. ‘छत्री न खोल, उड जायेगी,’ असं म्हणण्याची वेळ येत नाही. विंडप्रूफ तंत्रज्ञान ही आजच्या छत्री व्यवसायातील एक मोठी मागणी बनली आहे.
शाफ्ट म्हणजे छत्रीचा मध्यभागीचा दांडा– हा एक, दोन किंवा तीन भागात विभागलेला असतो. आधुनिक छत्र्यांमध्ये टेलिस्कोपिक शाफ्ट वापरून खिशात बसणारी फोल्डिंग छत्री बनवली जाते. हँडल्सदेखील बदलत गेले. पूर्वी लाकडी वळणदार हँडल हे इंग्लिश क्लासिक मानलं जात होतं, पण आता सिलिकॉन ग्रिप, रबर कोटेड हँडल्स, आणि स्टेनलेस स्टील फिनिशिंगची मागणी वाढली आहे.
भारतात छत्री उत्पादन वर्षाकाठी १५ कोटी छत्र्यांपर्यंत पोहोचतं. यामध्ये ७० टक्के विक्री केवळ पावसाळ्यात होते. या हंगामी विक्रीमुळे उद्योगाला वर्षभर सातत्यपूर्ण मागणी टिकवणं आव्हानात्मक ठरतं. देशांतर्गत उत्पादन करणार्‍या अनेक छोट्या कंपन्या केरळ, तामिळनाडू, महाराष्ट्र आणि पश्चिम बंगालमध्ये केंद्रित आहेत. या कंपन्या ओईएम स्वरूपात मोठ्या ब्रँड्ससाठी छत्र्या तयार करतात, तर काहींचं लक्ष थेट स्थानिक बाजारावर असतं. मात्र भारताच्या छत्री उद्योगाला अनेक अडचणींना सामोरे जावं लागतं. स्वस्तात उपलब्ध होणार्‍या चिनी छत्र्यांमुळे स्थानिक उत्पादकांना किंमत स्पर्धेत टिकणं कठीण जातं.
भारताने छत्र्यांचा निर्यात उद्योगही सुरू केला आहे, परंतु आंतरराष्ट्रीय स्तरावर अजूनही आपला वाटा मर्यादित आहे. २०२३-२४च्या अंदाजानुसार भारतातून सुमारे पाच कोटी डॉलर किंमतीच्या छत्र्यांची निर्यात झाली, प्रामुख्याने आप्रिâका आणि नेपाळ यांसारख्या शेजारी आणि विकसनशील देशांमध्ये. याच्या तुलनेत चीनचं निर्यातमूल्य ३.८ अब्ज डॉलर्सच्या घरात आहे. यामुळे उत्पादनक्षमतेत व गुणवत्ता मानकांमध्ये भारताला अजूनही बरीच प्रगती करायची आहे.
छत्री उद्योगात आज नवतंत्रज्ञानाचा वापर झपाट्याने वाढत आहे. रिव्हर्स फोल्डिंग अम्ब्रेला, विंडप्रूफ फायबर ग्लास फ्रेम, सेल्फ ड्रॉइंग नॅनो फॅब्रिक्स, युवी कोटेड कॅनोपीज यांसारख्या इनोव्हेशन्सनी बाजारात वैविध्य निर्माण झालं आहे. या छत्र्या केवळ डिझाइनदृष्ट्या वेगळ्या नाहीत, तर ग्राहकांच्या रोजच्या वापरातील अडचणी लक्षात घेऊन तयार करण्यात आल्या आहेत.
त्याचबरोबर प्रमोशनल छत्र्यांचा वापर व्यावसायिक जगतात मोठ्या प्रमाणावर वाढत आहे. राजकीय पक्ष, बँका, मोबाईल कंपन्या, एफएमसीजी ब्रँड्स यांच्यासाठी कस्टम प्रिंटेड छत्र्या हा एक ‘वॉकिंग ब्रँडिंग बोर्ड’ बनतो. भारतात निवडणूक काळात, सीएसआर उपक्रमात किंवा शालेय प्रचारमोहिमांमध्ये छत्र्यांचा वापर वाढला आहे. हे बाजारशास्त्राच्या दृष्टिकोनातून पाहिल्यास एक प्रभावी, कमी खर्चात मोठा आवाका असलेलं माध्यम आहे. प्रोमोशनल आणि कॉर्पोरेट छत्र्या हाही एक स्वतंत्र मार्वेâट सेगमेंट बनला आहे. बँका, मोबाईल कंपन्या, निवडणूक उमेदवार, हॉटेल ब्रँड्स यांच्यासाठी छत्रीवर प्रिंटेड लोगो, स्लोगन्स, क्यूआर कोडसह छत्र्या बनवल्या जातात. अशा छत्र्या मोफत वाटल्या जातात, आणि त्यांचा वापर करत असलेला ग्राहक त्या ब्रँडचं ‘चालतं-बोलतं’ जाहिरातमाध्यम बनतो. या सेगमेंटसाठी विशेषत: पीव्हीसी-कोटेड छत्र्यांचा वापर केला जातो – कारण त्या तुलनेने अधिक टिकाऊ असतात.
त्यासोबतच रिव्हर्स फोल्डिंग अम्ब्रेला ही एक उपयुक्त कल्पना आहे– ही छत्री आतल्या बाजूने उघडते आणि बंद होते, त्यामुळे पावसाचं पाणी बाहेर सांडत नाही. कारमधून उतरताना किंवा गर्दीत चालताना ही छत्री फार उपयुक्त ठरते. काही छत्र्यांमध्ये आता ब्लूटूथ ट्रॅकर जोडले गेले आहेत– तुम्ही छत्री विसरलात, तर तुमच्या मोबाईलवर अलर्ट येतो. स्मार्ट अम्ब्रेला हे एक उदयोन्मुख क्षेत्र आहे, ज्यात यूव्ही इंडेक्स सेन्सर, लोकेशन, आणि स्कॅन कोडद्वारे ऑफर मिळणं अशी फीचर्स आहेत.
अनेक ब्रँड्स आता इकोफ्रेंडली छत्रीही तयार करत आहेत. रिसायकलिंग फॅब्रिक, बांबू शाफ्ट यांचा वापर वाढला आहे. काही युरोपीय ब्रँड्स ‘अम्ब्रेला रिसायकलिंग प्रोग्राम’ राबवतात– जुन्या छत्र्या परत आणल्यास नवीनवर सवलत दिली जाते. भारतातही ग्रीनशेडी, ईकोसार यांच्यासारखे काही स्टार्टअप्स सस्टेनेबल छत्री उत्पादनाच्या दिशेने पावलं टाकत आहेत. भविष्यात छत्री उत्पादनात स्वयंचलित, खास ऑर्डर देऊन बनवलेल्या आणि पर्यावरणास अनुकूल छत्र्यांना मागणी वाढणार आहे.
छत्री उद्योगाच्या वाटचालीत भारताला दोन गोष्टी कराव्या लागतील. एक म्हणजे तांत्रिक क्षमतेचा विस्तार आणि दुसरं म्हणजे परदेशी बाजारपेठांमध्ये दर्जेदार, नावीन्यपूर्ण छत्र्या निर्यात करण्याचा ठोस प्लॅन. कारण केवळ स्वस्त उत्पादक म्हणून जगात उभं राहणं पुरेसं नाही, तर ब्रँड व्हॅल्यू, तंत्रज्ञान आणि डिझाईन-आधारित प्रीमियम प्रॉडक्ट्स देणं हे पुढचं पाऊल आहे.
छत्री उद्योग हा निसर्गक्रम आणि मानवाची गरज या दोन्ही गोष्टींची सांगड घालून बनलेला व्यवसाय आहे. पाऊस उन्हाळा हे दोन्ही ऋतू दरवर्षी ठरलेले आहेत अगदी निसर्ग लहरी आहे असे म्हटले तरी वर्षातले आठ ते नऊ महिने जगात कुठे ना कुठे छत्र्यांचा वापर होतच असतो. पावसापासून आणि उन्हापासून संरक्षण करणारी शंभर सव्वाशेची साधी वस्तू अब्जावधींचा व्यवसाय करू शकेल असे वरवर बघता वाटत नाही; पण या व्यवसायातील अगदी सुरुवातीच्या कंपन्या सुमारे १९५ वर्षांचा पल्ला गाठूनही आज दिमाखात उभ्या आहेत त्यावरून हा व्यवसाय किती किफायतशीर आहे हे पटते. साधारण दहा वर्षांपूर्वी तंत्रज्ञानविश्वात गमतीने असं म्हटलं जायचं की कुठलीही वस्तू तुम्हाला कालसुसंगत बनवायची असेल तर त्यात फक्त ब्लूटूथ टाका, ती वस्तू उत्तम बिझनेस करते. आता असं म्हणता येईल की ब्लूटूथ, जीपीएस ट्रॅकर आणि यूपीआय स्कॅनर कुठल्याही वस्तूत टाकल्यावर ती साधी वस्तू न राहता गॅजेट बनते आणि गॅजेटचा व्यवसाय हमखास यशस्वी होतो.