लग्न होऊन मी नुकतीच पुण्यात आलेले होते. नवीन ठिकाणी आल्यावर इथे कुठे काय मिळते, दूधवाल्याचा संपर्क, भाजी कुठे चांगली मिळते, इस्त्री पेपर असे सगळे प्रश्न होते. आमचे ‘अहो’ वर्षभरापूर्वीच पुण्यात आलेले असल्याने त्यांना हे काही ठाऊक असण्याची शक्यता होती, म्हणून विचारले तर म्हणाले, ‘पेपर आपल्याकडे घरीच येतो. पण एकटा असल्याने आजवर डबा लावला होता. चहा ऑफिसमध्ये जाऊन घेत होतो, त्यामुळे दूध घरी आणलंच नाही. पण तुला कसलीही काहीही माहिती हवी असेल, तर खाली मुदूबिद्री काका-काकू राहतात. त्यांना विचार. ते म्हणजे या भागाचेच नव्हे तर एकंदर कशाचेही ज्ञानकोश आहेत.’
‘बरं’ असे म्हणून त्याच दिवशी मी मुदूबिद्री अशा, उच्चारताही न येणार्‍या आडनावाच्या काका काकूंकडे जाण्याचे ठरवले.
मुदूबिद्री हे नाव जितके वेगळे आहे त्याहून कितीतरी वेगळे काका आहेत. मी साधारणतः सकाळी नऊ वाजता त्यांच्या घराची बेल वाजवली. काही क्षणातच काकांनी दरवाजा उघडला. कर्नाटकी काठ असलेलं सोवळं नेसलेलं होतं. साधारण पाच फूट दहा इंच इतकी काकांची उंची असावी. कर्नाटकी सोवळं मात्र छान मापाचं होतं. काका मोठमोठ्याने मंत्र म्हणत होते. वरचं अंग उघडंच होतं. दोन बोटांत जानवं धरून काका जोरजोरात फिरवत होते. माझ्याकडे बघून त्यांनी हातांनीच ‘काय हवंय’ अशी खूण केली.
‘काम होतं जरा,’ असं मी म्हणाले तसा मंत्रांचा आवाज वाढला. काकांनी मग जोरजोरात दोन तीन टाळ्या वाजवल्या. माझ्या आगमनाने टाळ्या वाजवण्याइतका आनंद कोणाला होईल असे कधी वाटलेच नव्हते. एवढ्या जोरजोरात टाळ्या वाजवल्या पण तरीही राजाच्या दरबारात दासीने हजर व्हावं तसं कोणी हजर झालं नाही. वैतागून काका आत गेले. हॉलच्या दरवाज्यातून समोर स्वयंपाकघर दिसत होतं. काका स्वयंपाकघरात गेले आणि तिथे जोरजोरात टाळ्या वाजवल्या. काकू स्वयंपाकाची तयारी करत असाव्यात. त्यांनी वैतागून काकांना विचारले, ‘काय हो, टाळ्या का पिटतंय ते?’ काकूंचा हेल पूर्ण कर्नाटकी होता, पण बोलत मात्र मराठीत होत्या.
‘बेल कोण वाजवत होतं म्हणते मी?’ काकूंनी विचारलं. तसे काकांनी पुन्हा टाळ्या पिटल्या. काकूंना दरवाज्याशी येण्याची त्यांनी खूण केली. मग काकूंनी जरा मागे वळून हॉलच्या दरवाज्याकडे बघितलं. इतक्या वेळ त्यांचा चाललेला टाळी कार्यक्रम मी बघितला, हे बघून काकू एकदम ओशाळल्या.
त्या लगबगीने दाराशी आल्या, ‘कोण गं तू?’ त्यांनी मला विचारले.
‘मी वरची कुलकर्णी.’
‘बरं मग?’
आपलं नाव उच्चारल्यावर उत्तरादाखल असा प्रश्न कोणी कधी विचारेल असे वाटलेच नव्हते. मी जराशी गोंधळले.
माझा गोंधळ त्यांच्या लक्षात आला होता. मग त्याच अगदी प्रेमाने म्हणाल्या, ‘अगं म्हणजे काय काम मुली तुझं? कोणाची तू? आमच्याकडे कशी काय आलीस असं विचारते मी.’
एकदम बरेच प्रश्न आले.
‘काकू, मी वरच्या फ्लॅटमध्ये राहायला आले आहे. कुलकर्णी वर्षभरापूर्वीच आले आहेत.’
‘अगं बाई, कुलकर्ण्यांची नवी नवरी का तू? ये माय, आत ये अशी. कधी आलीस बाई? मी ह्यांना म्हणतच होते की कुलकर्ण्यांच्या लग्नाला एवढे दिवस झाले. अजून पोरगी इकडे कशी आली नाही. आम्ही काही लग्नाला तुमच्या गावी येऊ शकलो नाही बघ. पण म्हटलं तू लवकर आलीस तर लवकर भेट होईल. तर तू तिथं सासू-सासर्‍यापाशी रमली.’
काकू इतक्या बोलत होत्या की त्यांना थांबवणं अशक्य होतं. पण भारी गोड होत्या. कर्नाटकी हेल असलेलं मराठी कानाला छान वाटत होतं. सव्वापाच फुटाच्या आसपास उंची. गोरापान रंग. कपाळावर माध्यम आकाराची टिकली. त्यावर लावलेलं लाल कुंकू आणि हळद. कानात मोत्याच्या कुड्या. दोन्ही हात भरून लालभडक बांगड्या आणि गोरापान रंग उठून दिसावा अशी जांभळ्या रंगाची काठाची इल्कल साडी. एकच गोष्ट जरा वेगळी वाटत होती ते म्हणजे काकूंचे दात. ते इतके एका सरळ रेषेत होते की अगदी कवळी वाटावी. काकूंकडे बघता बघता माझी तंद्री लागली.
टाळीचा आवाज आला तेव्हा मी भानावर आले. आतून काका स्वयंपाकघराच्या दाराशी येऊन उभे होते आणि पुन्हा जोरदार टाळ्या वाजवून काकूंना ‘ही कोण आहे ?’ असे माझ्याकडे बघून खुणेने विचारत होते.
काकू जवळपास ओरडल्याच, ‘बास झाली म्हणते की हो पूजा. बघा की. कुलकर्ण्यांची नवरी आली आहे. बोला की जरा तिच्याशी.’
काकांचा चेहरा चमकला. हातानेच आलो आलो अशी खूण करत ते मोठमोठ्याने मंत्र म्हणत पुन्हा आत गेले.
‘आलेच गं पोरी. बस जरा. नैवेद्य देते यांना वाढून. तू पण जेवणच करून जा की आता,’ असे म्हणून मला कुठलीही प्रतिक्रिया देण्यासाठी वाव न देता काकू स्वयंपाकघरात निघून गेल्या. त्या आत गेल्या आणि काही क्षणांतच फोडणी चुरचुर वाजली. हवेत खमंग वास दरवळला. तोंडाला अक्षरशः पाणी सुटावं इतका तो वास छान होता. हिरवी मिरची, हिंग, कडीपत्ता, जिरे मोहरी याची फोडणी असणार ती. कुठेही असा अन्नाचा सुवास आला की मेंदू कामच करायचा बंद होतो. बल्लवाचार्य झालेल्या भीमाने एकाच वेळी स्वयंपाक करणे आणि कीचकाला मारणे अशा दोन गोष्टींवर कसे काय लक्ष केंद्रित केले होते कुणास ठाऊक?
ती जिरे हिंग मिरचीची फोडणी कशासाठी केली असेल हा विचार करण्यात माझा मेंदू एवढा कामाला लागला की मी तिथे कशासाठी गेले होते हेच विसरून गेले. पण मला ते आठवण्यासाठी फार कष्ट घेण्याची वेळच आली नाही. स्वयंपाकघरातून काकू मला एकेक प्रश्न विचारतच होत्या. जसा प्रश्न त्यांच्या तोंडून बाहेर पडे तसा तिकडून मंत्राचा आवाज मोठा होई आणि त्या मोठ्या आवाजाचे रूपांतर शेवटी एका टाळीत होई. आता या मंत्राच्या आवाजात मी उत्तर देणे अपेक्षित आहे की नाही, असा माझा गोंधळ उडालेला होता. पण काकू काही थांबायचे नाव घेत नव्हत्या.
‘अगं काय विचारलं म्हणते गं मी तुला? कधी आलीस्स इकडे?’ शब्दांच्या शेवटी उच्चारलेल्या स, द, ड, ग, च वर काकूंचा भारी जोर होता. रहाटपाळणा वरून खाली येताना जसे कधी एकदा खाली येऊन थांबतो, तसे काकूंच्या या व्यंजनांच्या उच्चाराचे होते. बस, वाच, खोच, सावकाश, मग असे शब्द काकू उच्चारताना शेवटी जो स, च, ग लावत तो अवर्णनीय होता.
‘काकू दोन दिवस झाले येऊन,’ मंत्र, टाळी आणि प्रश्न यांच्या गदारोळात मी कसंबसं उत्तर दिलं.
‘अग्गं बाई बाई, मग आमच्याकडे यायला दोन दिवस का घेतलीस तू?’ असं किती काय काय विचारता विचारता, जमेल तशी उत्तरं देता देता माझा अर्धा तास तिथेच निघून गेला होता. ‘आता इथेच जेवण करून जा’ हे वाक्य काकू गंभीरपणे घेतील याची मी वाट बघत होते. आतून वेगवेगळ्या पदार्थांचे सुवास येत होते. थोड्या वेळात मंत्र आणि टाळ्यांचा आवाज बंद झाला होता. काकूंना काहीतरी सांगून काका आतल्या खोलीत गेले होते.
थोड्या वेळाने काका शर्ट पॅन्ट घालून बाहेर आले. आता ते वेगळेच दिसू लागले होते. पुराणकाळातील गंगेच्या काठावरील ब्राह्मण जर आजच्या काळात शर्ट पॅन्ट घालून आला तर जसा दिसेल तसे ते वाटले. बाहेर आल्या आल्या माझ्या जवळ येऊन त्यांनी शेकहॅण्ड केलं आणि म्हणाले, ‘ऑल द बेस्ट इन अवर सोसायटी.’
मी चक्रावले. सोसायटीत बरेच नमुने असावेत म्हणून काकांना कदाचित मला ऑल द बेस्ट म्हणावे वाटले असेल. मी उगीचच थँक्यू म्हटलं.
जेवणाचा काकूंनी खूपच आग्रह केला म्हणून मी त्या दिवशी तिथेच जेवले. मगाशी जिचा सुवास दरवळला होता ती फोडणी हरभर्‍याच्या डाळीच्या चटणीची होती हे जेवताना लक्षात आलं. साधंच पण अत्यंत रुचकर जेवण हे काकूंच्या स्वयंपाकाचं वैशिष्ट्य आणि तितकाच दोघांचाही मनमिळाऊ स्वभाव हेदेखील वैशिष्ट्य पहिल्याच भेटीत लक्षात आलं होतं.
‘काका, तुम्हाला तो कद फार छान दिसत होता बरं. शर्ट पॅण्ट देखील चांगली दिसते, पण त्यात तुम्ही एकदम दशग्रंथी ब्राह्मण वगैरे वाटता,’ निघताना मी काकांना म्हटले.
ते लगेच काकूंकडे वळले आणि म्हणाले, ‘बघ, पोरगी पण तेच म्हणते. अगं मी हिला कधीचा म्हणतोय की मला धोतर नेसू दे. तर ऐकत नाही. म्हणते मी म्हातारा वाटेन. तीन तीन पोरी आहेत. मोठी तर आता नोकरीला लागेल. आता कुठे म्हातारा व्हायचा राहिलो का? तूच सांग बायको. मी म्हातारा झालो की नाही, हे तुझ्याशिवाय कोण चांगले सांगू शकेल?’
त्यांनी काकूंकडे ज्या प्रेमाने बघितले की काकू अशा लाजल्या आणि आत निघून गेल्या.
‘ही लाजली बरं का! लाजली की आत निघून जाते. लग्न झालं तेव्हापासून बघतोय. अगं तेव्हा आम्ही एकाच खोलीत राहायचो. मग लाजल्यावर जाणार कुठे. मग एकदा बाथरूममधेच निघून गेली,’ काका मला त्यांच्या प्रेमाची गुपितं सांगत होते. नंतर कितीतरी वर्षं दोघांचा हा प्रेमाचा संवाद बघत होते.
मुदूबिद्री काका काकू एकमेकांपासून वेगळे करून बघता येणेच शक्य नाही. जर सात जन्मांत एकमेकांचे नवरा बायको होण्याची सोय असेल तर काका काकू, माणूस जन्माला आला तेव्हापासून एकमेकांचे नवरा बायको असणार.
आम्ही जिथे भाड्याने राहात होतो त्या या गृहनिर्माण संस्थेचे नावदेखील त्या दोघांना साजेसेच होते. ‘प्रेमसदन गृहनिर्माण संस्था.’
मुदूबिद्री काका काकू हे या प्रेमसदनचे पहिले रहिवासी होते. त्यामुळे इमारतीत कोणीही राहायला आले की त्यांनी काका काकूंना येऊन भेटलेच पाहिजे असा त्यांचा प्रेमाचा आग्रह असे. कदाचित यमदेखील काका काकूंना विचारून सोसायटीत प्रवेश करत असावा असे नंतर मला कायम वाटत राहिले. काका नवीन आलेल्या रहिवाशाचे त्यांच्या ऑल द बेस्टने स्वागत करत. त्यांना इथले रहिवासी असण्याचे महत्व समजावून सांगत. म्हणजे कैलास पर्वतावर राहण्याचे जेवढे महत्व शंकराला वाटत नसेल त्यापेक्षा कितीतरी जास्त महत्व प्रेमसदनमध्ये राहण्याचे आहे असे काकांचे मत होते. मग प्रेमसदन सुखाने नांदावे म्हणून काय करायला हवे, काय करू नये असे सगळे नियम काका सांगत.
प्रेमसदनाच्या अ आणि ब या इमारतींचे मुद्रुबिद्री काका काकू अनभिषिक्त राजा राणी होते. तसे काका संस्थेचे तहहयात सेक्रेटरी होतेच. कुठल्या घरात काय चालले आहे, कोणाची सून भांडते, कोण हुशार आहे, कोण नुसताच हुशारी दाखवतो, कोणाला कुठला आजार झाला आहे, कोणाचं पोरगं इयत्ता आठवीत दोनदा नापास झालं, कोणी नुकतीच नोकरी बदलली अशी प्रत्येक घरातील इत्यंभूत बातमी काकाकाकूंना ठाऊक असे. पण त्यात भोचकपणाचा अजिबात लवलेशही नव्हता. कशा कुणास ठाऊक, पण सगळ्या बातम्या त्यांच्यापर्यंत आपोआप पोहोचत.
पाच वर्षे आम्ही तिथे भाड्याने राहिलो. त्या पाच वर्षांत काका काकूंना नेहमी एकत्रच बघितलं. फक्त ऑफिसला जाताना काका त्यांच्या जुन्या स्कूटरला किक मारताना दिसत. तेव्हा काकू काकांसाठी डबा हातात घेऊन उभ्या असत. ऑफिसला जर काकूंना नेण्याची सोय असती तर काकांनी तिथेही त्यांना बरोबर नेले असते. मी बर्‍याचदा बघितले की डबा घेऊन आलेल्या काकूंना काका ‘गुड नाईट’ म्हणत आणि ऑफिसला निघून जात. काका ऑफिसला गेल्यावर काकू बहुधा पुन्हा झोपत असतील म्हणून ते गुड नाईट म्हणून जात असावेत असे मला वाटले. पण लवकरच काकांच्या एका वेगळ्याच सवयीचा उलगडा झाला. सोसायटीत एका घरात एका काकांचा आणि त्यांच्या मुलाचा कशावरून तरी वाद चालू होता. कुठे काही घडले आणि तिथे मुदूबिद्री काका नाहीत असे होणेच शक्य नव्हते. मी आणि कुलकर्णी बाहेरून घरी जात असताना खाली पार्किंगमध्ये हे सगळे घडताना दिसले. मुदूबिद्री काका त्यांना शांत राहण्यास सांगत होते. पण बाप लेक जोरजोरात बोलत होते. तितक्यात मुदूबिद्री काकांचा आवाज कानावर पडला, ‘हे बघा पाटील साहेब, मला कळतंय सगळं. पण रेस्ट इन पीस.’
मी आणि आमच्या अहोंनी आश्चर्याने एकमेकांकडे बघितलेष्ठ त्या दिवशी लक्षात आले की मुदूबिद्री काकांना इंग्रजी बोलायला आवडते पण इंग्रजी भाषेत प्रतिक्रिया देताना ते ती भलतीच काहीतरी देतात. ‘तुम्ही शांत रहा’ असे म्हणायच्या ऐवजी काका पाटलांना चिरनिद्रेत पोहोचवून ‘रेस्ट इन पीस’ म्हणून बसले होते आणि त्यात आपण काही भलते बोललो आहोत याची काकांना अजिबातच जाणीव नव्हती.
कोणाचे लग्न झाल्यावर ‘काँग्रॅच्युलेशन्स’च्या ऐवजी ‘ऑल द बेस्ट’, ‘वेलकम’च्या ऐवजी ‘बेस्ट विशेस’ किंवा थँक्यूच्या ऐवजी ‘काँग्रॅच्युलेशन्स’ असं काका काहीही म्हणत. गंमत म्हणजे त्यांच्या शिकलेल्या मुलीदेखील त्यांना कधी सुधरवायला जात नसत. इंग्रजी बोलले की काका एक वेगळा अभिमानाचा भाव चेहेर्‍यावर आणून काकूंकडे बघत आणि मग काकू फर्मास लाजत.
काका काकू दोघेही एकदम कट्टर देशभक्त. त्यांची देशभक्ती दाखवण्याची पद्धत मोठी अजब होती. पंधरा ऑगस्ट आणि सव्वीस जानेवारी या दिवशी ते सोसायटीतील प्रत्येकाच्या घरी जाऊन अभिनंदन असे म्हणून येत असत. त्या दिवशी काकू खास काठाची साडी नेसत. काका देखील गांधी टोपी, नेहरू कुर्ता, धोतर असा वेष करत असत. त्यांच्या देशभक्तीचे प्रतीक म्हणून त्यांनी त्यांच्या मुलींची नावे सुजला, सुफला आणि शामला असे ठेवले होते. मुलगा झाला तर त्याचे नाव त्यांना ‘मलय’ ठेवायचे होते असे काकूंनी मला खाजगीत सांगितले होते.
‘शक्य असते तर वंदे मातरम गाण्यात आलेली सगळी नावे पूर्ण होईपर्यंत मुलं जन्माला घातली असती. माझी तर इच्छा पण होती, पण तुझी काकू नाही म्हणाली,’ असे काकाही एकदा बोलून गेले होते.
काका काकू अजून एका बाबतीत अत्यंत सजग होते, ते म्हणजे कुठल्या वेळी कुठले कपडे घालावेत? सकाळी फिरायला जाताना काका ट्रॅक पॅन्ट आणि काकू पंजाबी ड्रेसमध्ये असत. पण हे कपडे सकाळच्या फिरण्याव्यतिरिक्त एरवी कधीही त्यांच्या अंगावर दिसले नाहीत. कुठेही पूजेला जायचे असेल तर काकांच्या डोक्यावर टोपी असे. काकूंच्या काठाच्या साडीचा पदर दोन्ही खांद्यावर असे. शिवाय काकूंच्या अंबाड्याला गजरा लावलेला असे. मला खात्री आहे की तो गजरा भाजी आणायला गेल्यावर नक्की काका घेऊन आलेले असणार.
त्यांचे वेशभूषेचे वेड फक्त स्वतःपुरते मर्यदित नव्हते तर इतर लोकांनी देखील त्यांच्याप्रमाणे त्या त्या वेळी तेच कपडे घालावेत असा त्यांचा आग्रह असे. जर शक्य असेल तर ते समोरच्या माणसाला कपडे बदलण्यासाठी प्रवृत्त करत असत. त्यांच्या घरी मला सवाष्ण म्हणून बर्‍याचदा जेवायला बोलावले होते. जवळपास आठवड्यात एकदा तरी कसला तरी कुलाचार किंवा इतर काहीतरी कारणाने माझे त्यांच्याकडे जेवण घडत असे. पहिल्यांदा त्यांच्याकडे सवाष्ण म्हणून जेवायला बोलावले तेव्हा मी पंजाबी ड्रेसमध्ये गेले होते. मला ड्रेसमध्ये बघून काका ओरडलेच, ‘आल्टर इट’ म्हणजे बदलून ये. सवाष्ण म्हणून जायचे तर साडीच हवी हा त्यांचा हट्ट असे. सोसायटीच्या पूजेसाठी आलेल्या गुरुजींना तर त्यांनी भर मांडवात शर्ट आणि बनियान काढून नुसत्या धोतरावर बसायला लावले होते.
मुदूबिद्री काका काकू इतके प्रेमळ होते आणि आहेत की कोणी कधीही त्यांचा आग्रह मोडूच शकले नाही. तीन मुली, एक अत्यंत साधी नोकरी, घरी पाहुण्यांचा सतत राबता, एवढे सगळे असूनही काका काकू नेहमी हसतमुख असत. दोघांच्या चेहर्‍यावर कधीही दुःख, निराशा नावालाही सापडली नाही. सोसायटीतील सगळे सणवार काका काकूंच्या पुढाकाराने आणि वेशभूषेचा आग्रहाने होतात.
त्यांच्या मुली शिकल्या. मोठ्या मुलीला नोकरी लागली तेव्हा आम्ही तिथेच होतो. काका तिला ‘हॅप्पी जर्नी’ म्हणाले होते. ही प्रतिक्रिया तेव्हा चालली होती.
मधली सुफला काकूंसारखी उत्तम स्वयंपाक करायला शिकली. काकूंच्या हातचा कुठलाही पदार्थ कधीही बिघडूच शकत नाही. कर्नाटकी पद्धतीने डाळी घालून वेगवेगळे पदार्थ त्या करतात. सुफला केटरिंगचा व्यवसाय करते, जो उत्तम चालतो.
पाच वर्षात आमचा मुदूबिद्री काका काकूंशी इतका घरोबा झाला होता की सगळे आम्हाला एकमेकांचे नातेवाईक समजत असत. कर्नाटकी असूनही त्यांचे संपूर्ण आयुष्य महाराष्ट्रात गेले होते. मुलींना तर कन्नड भाषादेखील येत नव्हती. आम्ही जेव्हा तिथून स्वतःच्या फ्लॅटमध्ये स्थलांतरित झालो होतो तेव्हा मात्र काका काकू भावनिक झाले होते. पाया पडल्यावर काका म्हणाले, ‘बेस्ट ऑफ काँग्रॅच्युलेशन्स.’ ही प्रतिक्रिया अगदी मनापासून होती.
अजूनही तिकडे गेलो की आम्ही काका काकूंना भेटून येतो. त्यांच्यात तसूभरदेखील बदल झालेला नाही. तिन्ही मुलींची लग्नं झाली. आता काका काकू दोघेच राहतात. पण त्यांना काय फरक पडणार? संपूर्ण प्रेमसदन त्यांचे आहे.
मी काय म्हणते, तुम्ही पुण्यात गेलात. कुठेतरी इल्कल साडी नेसलेल्या, अंबाड्याला गजरा लावणार्‍या देखण्या काकू दिसल्या, त्यांच्याबरोबर असलेले काका तुम्हाला बघून ‘वेलकम’ च्या ऐवजी ‘काँग्रॅच्युलेशन्स’ म्हणाले आणि नंतर त्यांनी काकूंकडे अभिमानाने बघितले की ओळखा की ते आमचे मुदूबिद्री काका काकू आहेत. आयुष्य रसरसून जगणं शिकायचं असेल तर काका काकूंशी ओळख वाढवा. त्यांचं आयुष्य म्हणजे उत्सव आहे.
