प्रिंगल्स, कुरकुरे, चीटोज असे कितीही नवीन कुरकुरीत मसालेदार स्नॅक्स आले तरी बटाट्याचे ओजी (म्हणजे ओरिजिनल) वेफर्स आपलं स्थान आणि आब राखून आहेत. भारतात बटाट्याच्या चिप्सची फार मोठी बाजारपेठही आहे आणि अनेक लोक चिप्स तयार करून, विकून त्यातून मोठा नफाही मिळवत असतात.
– – –
सात्त्विक उपवास ते धमाल पार्टी अशा टोकाच्या प्रसंगांना हजेरी लावणारा एकमेव खाद्यपदार्थ म्हणजे वेफर्स. गप्पांची मैफील असो, ट्रेकिंगचा थकवा घालवायचा असो अथवा टीव्हीसमोर बसून आवडता शो पाहायचा असो, सोबतीला अधूनमधून तोंडात टाकायला ‘वेफर्स’ ही आपली हमखास निवड ठरते. कुरकुरीतपणा, चव आणि सहज उपलब्धता यांच्यामुळे वेफर्स हा केवळ एक पदार्थ न राहता, आपल्या रोजच्या जीवनातील ‘हॅप्पी स्नॅक’ बनला आहे.
जमिनीखाली उगवणार्‍या, ‘सैतानाचं सफरचंद’ म्हणून हिणवल्या गेलेल्या बटाट्यापासून सुरू झालेली ही गोष्ट एका आंतरराष्ट्रीय साम्राज्यात कधी आणि कशी रूपांतरित झाली हे कळलंच नाही. कुठल्याही रेस्टॉरंटपासून ते लहान गल्लीतल्या दुकानांपर्यंत हा पदार्थ पोहोचला आहे. वेफर्स हा चवीचे चोचले पुरवणारा किंवा पोटाची भूक भागवणारा निव्वळ एक खाद्यपदार्थ नाही तर तो व्यवसायाच्या दृष्टीनेही एक आदर्श उत्पादन आहे.
खाद्यपदार्थांचा इतिहास बर्‍याचदा अपघातांतून घडलेला आहे. हाताळायला नाजूक असलेल्या वेफर्सचा अपघात झाला नसेल, तरच नवल. १८५३ साली शेफ जॉर्ज क्रम यांनी चुकून तयार केलेल्या अतिशय पातळ बटाट्याच्या तुकड्यांनी ‘चिप्स’ या संकल्पनेचा जन्म घडवला. न्यूयॉर्कमधील मून लेक हाऊस या रेस्टॉरंटमध्ये काम करत असताना एका ग्राहकाने त्यांच्याकडे बटाट्याचे तुकडे खूप जाडसर असल्याची तक्रार केली. चिडलेल्या क्रम यांनी बटाट्याचे अतिशय पातळ तुकडे करून त्यांना तेलात तळून, भरपूर मीठ लावून ग्राहकाला दिले. या पातळ तुकड्यांना ग्राहकाने प्रचंड पसंती दिली आणि लवकरच हे ‘क्रिस्प्स’ म्हणून प्रसिद्ध झाले. साध्या बटाट्याच्या तुकड्यांना क्रिस्पी आणि स्वादिष्ट बनवून ग्राहकांच्या हातात ठेवण्याचा हा प्रयोग पुढे संपूर्ण खाद्यउद्योगासाठी प्रेरणादायी ठरला.
विल्यम टॅपनडेन नावाच्या उद्योजकाने ओहायोमध्ये प्रथमच औद्योगिक स्वरूपात बटाट्याचे वेफर तयार केले. त्यांनी एका छोट्या स्टोअरमध्ये हे उत्पादन विकायला सुरुवात केली. १९२०च्या दशकात पॅकेजिंग तंत्रज्ञानामुळे वेफर्स अधिक टिकाऊ बनले. हर्मन ले यांनी वेफर्सचा व्यवसाय वाढवून ‘लेज’ हा ब्रँड उभा केला. तर युरोपात वेफर्स ‘पोटॅटो क्रिस्प्स’ नावाने ओळखले जातात. दुसर्‍या महायुद्धानंतर याचा प्रसार मोठ्या प्रमाणावर झाला. यानंतरच्या दशकांत या साध्या चिप्सनी अमेरिका ते युरोप आणि शेवटी भारतातही स्वत:ची जागा निर्माण केली. कालांतराने हे स्नॅक्स रेस्टॉरंट्सच्या पलीकडे जाऊन रोजच्या जीवनातील पॅकेज्ड फूडमध्ये बदलले.
भारतात बटाटा पोर्तुगीजांनी आणला साधारण १७व्या शतकाच्या सुरुवातीला, तर वेफर्सचा इतिहास ब्रिटिशकाळात सुरू झाला. ब्रिटीश अधिकारी त्यांच्या खाद्यपदार्थांबरोबर बटाट्याचे वेफर्स घेऊन आले. स्वातंत्र्योत्तर काळात स्थानिक ब्रँड्स आणि छोट्या व्यावसायिकांनी या पदार्थाला देशी रंग दिला. उपवासाला बटाटा चालत असल्याने बटाट्याचे वेफर्सही चालतात या श्रद्धेतून भारतातील वेफर व्यवसाय अधिकाधिक वृद्धिंगत होत गेला.
पिढी बदलली. वाढदिवसाला घरात बनणारा गोड शिरा जाऊन केक आला, त्यासोबत कागदी डिशमध्ये वेफर्स दिसायला लागले. सिनेमागृहात समोशासोबत दोन रुपयाची वेफर्सची पाकिट मिळायला लागली. क्रिकेट मॅच पाहताना, पार्टी-गेट-टुगेदरमध्ये पै पाहुण्याला द्यायला, सहलीला अशा प्रत्येक ठिकाणी वेफर्स भारतीयांच्या जिभेवर रेंगाळू लागले. १९५०-६०च्या दशकात, बटाट्याच्या पातळ काचर्‍या काढायच्या आणि तळून त्यावर मीठ टाकून विकायचं इतका हा साधा सरळ व्यवसाय होता. किरकोळ विक्रेते आणि छोट्या दुकानांत वेफर्स विकले जायचे. फरसाण विक्रेते आणि पानाच्या गाद्या यांच्या दुकानात प्लास्टिकच्या पिशव्यांमध्ये वेफर्स विकायला ठेवलेले दिसायचे. पण हे वेफर्स तेलकट, असमान आकाराचे, काही प्रमाणात तुटलेले असायचे. साधं पॅकिंग केलेल्या पॅकेटमधले वेफर्स सामान्यत: ७-१० दिवसांपर्यंत ताजे राहतात. दमट वातावरणात किंवा उष्णतेच्या संपर्कात आल्यास ऑक्सिडेशन वेगाने होऊन वेफर्सना खराब तेलाचा स्वाद आणि वास येऊन २-३ दिवसांतच ते खवट लागतात. शेल्फ लाइफ कमी असल्यामुळे वेफर्सचा कोणताही ब्रँड देशभर पसरू शकला नाही.
ही संधी ओळखून सॉफ्ट ड्रिंक विकणार्‍या पेप्सी कंपनीने १९९५ साली ‘लेज’ हा त्यांचा जागतिक स्नॅक्स ब्रँड भारतात उतरवला. जागतिक स्तरावर कोल्ड्रिंक आणि स्नॅक्स व्यवसायात अधिराज्य गाजवणार्‍या पेप्सिकोचा स्नॅक्स व्यवसाय १९६५ साली पेप्सी-कोला आणि फ्रिटो-ले या दोन कंपन्यांच्या विलीनीकरणातून सुरू झाला. पेप्सी-कोलाची सुरुवात १८९८ साली केलिब ब्रॅडहॅम यांनी केली होती, तर फ्रिटो-ले ही फ्रिटो (१९३२) आणि लेज (१९३८) यांच्या एकत्रीकरणातून तयार झाली होती. विलीनीकरणामुळे पेप्सिकोने केवळ पेयपदार्थांवर भर न देता स्नॅक्स उद्योगात स्थिर स्थान निर्माण केले. सुरुवातीला पेप्सिकाेने लेज, डोरिटोज, चीटोज, आणि प्रâीटोज या ब्रँड्सद्वारे जागतिक बाजारपेठ काबीज केली. १९६६ साली लाँच झालेल्या डोरिटोज टॉर्टिला चिप्सने पाच अब्ज डॉलर्सहून अधिक विक्री करत इतिहास रचला. जागतिक स्तरावर मजल मारलेल्या अनेक आंतरराष्ट्रीय कंपन्यांना भारतीय ग्राहकांचा विश्वास जिंकता आला नाही. म्हणूनच पेप्सिको कंपनीने मसाल्याच्या चवींना सरावलेल्या भारतीय जिव्हांना चटकदार स्नॅक्स आवडतात, हे ओळखून भारतीय बाजारपेठेसाठी मॅजिक मसाला, सिझलिंग हॉट, अशी खास उत्पादने तयार केली.
एकविसाव्या शतकात पेप्सिकोने ग्राहकांच्या बदलत्या गरजांना ओळखून आरोग्याच्या दृष्टिकोनातून सुधारित उत्पादने बाजारात आणली. बेक्ड लेज, लो-सॉल्ट चिप्स, आणि ऑरगॅनिक स्नॅक्स यांसारखी उत्पादने लोकप्रिय झाली. कंपनीने चीन, ब्राझील, आप्रिâका, आणि भारत यांसारख्या बाजारपेठांमध्ये स्थानिक चवींवर भर दिला. उदा. भारतात पुदिना मस्त, ब्राझीलमध्ये मसालेदार चव आणि चीनमध्ये सोया-आधारित चवी लाँच करण्यात आल्या. पेप्सिकोची एकूण जागतिक उलाढाल २०२४पर्यंत ९० अब्ज डॉलर्स होती, ज्यापैकी ५५ टक्के हिस्सा स्नॅक्स व्यवसायाचा होता. हे आकडे पाहून या व्यवसायाची उलाढाल तुमच्या लक्षात येईल. लेज, डोरिटोज आणि कुरकुरे यांसारखे ब्रँड्स जागतिक स्तरावर अत्यंत लोकप्रिय ठरले आहेत. ‘लोकल इज ग्लोबल’ या तत्त्वावर काम करत, पेप्सिकोने विविध देशांमध्ये स्थानिक संस्कृती आणि चवींना महत्त्व दिलं. कंपनीच्या या धोरणामुळे ती जागतिक ग्राहकांपर्यंत पोहोचली. २०२४पर्यंत पेप्सिकोची भारतातील उलाढाल सुमारे १० हजार कोटी रुपये होती. पेप्सिकोला हल्दीरामसारखा ब्रँड आलू भुजिया आणि त्यांच्या फरसाण स्नॅक्सनी टक्कर देत होता. परंतु पेप्सिको कंपनीचा वेफर्स हा सर्वाधिक विकला जाणारा पदार्थ आहे. या पदार्थाला आजवर कुणी टक्कर दिली नव्हती. अनेक छोटे व्यापारी आले आणि गेले त्यांचं साम्राज्य अभेद्य होतं. पण आज या साम्राज्याला चंदुभाई विराणी यांच्या ‘बालाजी वेफर्स’च्या वाढत्या बाजारपेठेने हादरा दिला आहे. शून्यापासून निर्माण झालेल्या बालाजी वेफर्स निर्मितीची गोष्ट अधिक चटकदार आहे. चंदुभाई विराणी यांचा जन्म १९५७ साली गुजरातमधील जामनगर जिल्ह्यातील दोराजी या छोट्या खेड्यात एका साध्या शेतकरी कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील पोपटभाई विराणी शेतकरी होते. १९७२ साली पावसाअभावी शेती करणे अशक्य झाल्यामुळे त्यांचे कुटुंब आर्थिक संकटात सापडले. परिस्थिती इतकी बिकट झाली की त्यांच्या वडिलांनी वडिलोपार्जित शेती केवळ २० हजार रुपयांना विकून चंदुभाई, मेघजीभाई व भिखुभाई या तिन्ही मुलांसह धुंधोराजी येथे स्थलांतर केले. शेती विकून आलेले २० हजार रुपये खत आणि शेतीसंबंधी साहित्याच्या व्यापारात गुंतविले, परंतु अनुभवाच्या अभावामुळे ते पैसे बुडाले. या अपयशामुळे आणि आर्थिक अडचणींमुळे १९७४मध्ये सगळ्यांनी राजकोट गाठले आणि तिथे छोट्या-मोठ्या नोकर्‍या केल्या. चंदुभाई यांनी राजकोट येथील अ‍ॅस्ट्रॉन सिनेमागृहात नोकरी स्वीकारली.
१९७४ सालची गोष्ट. एक्स्ट्रा इन्कमसाठी सिनेमाची पोस्टर लाव, फाटलेल्या सीट शिव, अशी छोटी मोठी कामं चंदूभाई करत होते. त्यांची मेहनत आणि पुढे जाण्याची जिद्द पाहून कॅन्टीन मालकाने त्यांना कॅन्टीन चालवायची ऑफर दिली. भिखुभाई, आणि कानुभाई मदतीला आले. सँडविच विक्रीपासून त्यांनी सुरुवात केली. सिनेमा कॅन्टीनमधील मुख्य व्यवसाय सिनेमाच्या इंटरवलमध्ये होतो. या पंधरा मिनिटांत जाऊ तिथे लांबच लांब रांगा असतात. मध्यंतरानंतरचा सिनेमा लगेच सुरू होईल अशी भीती असल्यामुळे खाद्यपदार्थ विकत घेताना कोणालाही थांबण्याची इच्छा नसते आणि प्रत्येकाला खाऊ झटपट हवा असतो. त्यामुळे खाद्यपदार्थ आधीच बनवून ठेवावे लागत. परंतु कोणता सिनेमा किती चालेल आणि सिनेरसिक त्या दिवशी खाद्यपदार्थ विकत घेईल का याची खात्री कोणीही देऊ शकत नाही. त्यामुळे अनेकदा चंदूभाईंनी अधिकचे बनवून ठेवलेले सँडविचेस खराब होत असत. त्यातून नुकसान होई. यावर उपाय म्हणून त्यांनी शेल्फ लाईफ जास्त असलेल्या बटाटा वेफर्सची पाकिटे विकायला ठेवली. त्यांची विक्रीही चांगली होत होती. परंतु मागणी असतानाही वेफर्स निर्माता वेळेवर येत नसे. मग चंदुभाईंनी स्वत: वेफर्स बनवायला सुरुवात केली. त्यांच्या वेफर्सची चव आणि गुणवत्ता ग्राहकांना फार आवडली. ग्राहकांच्या विश्वासावर त्यांनी पुढे व्यवसायात उतरायचा निर्णय घेतला. स्वत:च्या घरात एका तात्पुरत्या शेडमध्ये अत्यल्प भांडवलावर वेफर्स बनवायला सुरुवात केली.
१९८२मध्ये चंदुभाई आणि त्यांच्या भावांनी १० हजार रुपयांच्या गुंतवणुकीने बालाजी वेफर्सची स्थापना केली. गुणवत्तेवरच्या निष्ठेमुळे आणि मेहनतीमुळे व्यवसाय हळूहळू यशस्वी होऊ लागला. सुरुवातीला ते राजकोटजवळच्या काही दुकानदारांना वेफर्स पुरवत. १९८९मध्ये, छोट्या विक्रीतून मिळालेल्या यशाने प्रेरित होऊन त्यांनी राजकोटच्या अजी जीआयडीसीमध्ये पहिले पूर्ण यांत्रिक वेफर्सचे कारखाने उभारले. १९९२मध्ये बालाजी वेफर्स प्रायव्हेट लिमिटेड ही कंपनी अधिकृतपणे स्थापन झाली. ‘बालाजी’ हे नाव परिसरातील एका छोट्या हनुमानाच्या मूर्तीवरून घेण्यात आले होते. १९९५मध्ये त्यांनी पूर्णत: स्वयंचलित उत्पादन प्रकल्प उभारला. स्नॅक्स आणि नमकीनचे उत्पादन करून मालात विविधता आणली.
कोणताही व्यवसाय करताना मोठी मशिनरी आणली, फॅक्टरी टाकली, म्हणजे व्यवसाय होईल याची खात्री देता येत नाही. प्रस्थापित ब्रँड नवीन उद्योजकाला मार्वेâटमध्ये प्रवेश करू देत नाहीत. बालाजी वेफर्सच्या बाबतीत सुरुवातीला तेच झालं. नवीन उद्योजकाला मार्वेâटमध्ये प्रवेश मिळवण्यासाठी उत्तम मार्वेâटिंग यायला हवं. १९९५ साली पेप्सीच्या लेजने टीव्हीवरील क्रिकेट मॅचच्या प्रसारणात जाहिरातींचा भडीमार करून लोकांना त्यांचे प्रॉडक्ट घेण्याची सवय लावली. १० रुपयांच्या पॅकेटमध्ये भरपूर हवा आणि थोडेसे वेफर्स ही त्यांची खासियत होती. परंतु उत्तम पॅकेजिंग आणि चटकदार चव यामुळे लोकांच्या जिभेवर लेजचे वेफर्स रेंगाळू लागले. अल्पावधीतच लेजने मार्केट कॅप्चर केलं. लहान पॅकेटमधील स्नॅक्स सर्वात जास्त विकली जाणारी जागा म्हणजे नाक्यावरील पान-गादी आणि कामगार वस्तीतील किराणा दुकान. मात्र अशा दुकानाची जागा लहान असते. जो माल जास्त विकला जाईल किंवा ज्यात भरपूर नफा होईल अशा मालाच्या विक्रीला ते प्राधान्य देतात. वेफर्स पॅकेट हवाबंद फुगीर असल्यामुळे जागा जास्त घेतं, त्यामुळे दुकानदार नवीन विक्रेत्याचा माल दुकानात विकायला नाखूश असतात. यावर उपाय म्हणून बालाजीने अनोखी मार्केटिंग पद्धत अवलंबली. एक-एक मोठी टीम तयार केली आणि त्यातली काही माणसं वेगवेगळ्या बाजारपेठेतील दुकानात आलटून पालटून जाऊन, तुमच्याकडे बालाजी वेफर्स आहेत का, अशी विचारणा करायचे. महिनाभर अशा पद्धतीने दुकानदारात उत्सुकता निर्माण केल्यानंतर बालाजीचा सेल्समन दुकानदाराकडे जात असे. इतके लोक बालाजी वेफर्स मागताहेत, याचा अर्थ त्या कंपनीला भरपूर डिमांड आहे, असं समजून ते दुकानदार या कंपनीचे वेफर्स विकत घेत असत. लेज वेफर्सच्या तुलनेत पाकिटात जास्त संख्येने वेफर्स ही बालाजी कंपनीची खासियत. ‘स्वस्त, मस्त आणि जास्त’ हा फंडा ज्या व्यावसायिकाला जमला त्याचं नाणं भारतीय बाजारात खणखणीत वाजतं. पाच रुपयांत वेफर्स पॅकेट विकताना बालाजी वेफर्स सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचले, तेव्हा त्यांची तुलना पार्ले-जी बिस्किटाशी करण्यात आली. बालाजी वेफर्सचा बोलबाला झाला. बघता बघता वेफर्स खावेत तर बालाजीचेच, असं अख्खं गुजरात म्हणायला लागलं. २००६मध्ये बालाजी वेफर्सने गुजरातच्या ९० टक्के वेफर्स बाजारपेठेवर वर्चस्व प्रस्थापित केलं. कंपनीने राजकोट आणि वलसाड येथे उत्पादन सुविधा स्थापन केल्या, ज्या दर तासाला ३,४०० किलो वेफर्स तयार करू शकतात.
गुजरात पादाक्रांत केल्यावर महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश या आजूबाजूच्या राज्यांकडे लक्ष द्यायला सुरुवात केली. २०१९पर्यंत, कंपनीकडे ६५पेक्षा जास्त उत्पादनांची मालिका होती आणि त्यांचे वितरण १,२२५ डीलर्सपर्यंत पोहोचले होते. बालाजी वेफर्सची वार्षिक उलाढाल मार्च २०२३पर्यंत ५,०१० कोटी रुपयांपर्यंत पोहोचली, जी मागील वर्षाच्या तुलनेत २४ टक्के वाढ दर्शवते.
वेफर्स उद्योगात लेजने भरपूर मार्केटिंग, उत्तम वितरण आणि बालाजी यांनी कमी किंमत जास्त वेफर्स या धोरणांनी आपलं स्थान मजबूत केलं. या व्यवसायात नवीन उद्योजकाला एंट्री घेण्यासाठी काहीतरी नवीन करणं आवश्यक होतं, नाही तर या दोघांच्या स्पर्धेत टिकणं खूप कठीण होतं. वेफर्स इंडस्ट्रीमध्ये एक गॅप होता तो म्हणजे तुटलेले वेफर्स. पॅकेटमधील वेफर्स बनविण्याच्या प्रक्रियेत बर्‍याच सुधारणा झाल्या असल्या तरी हा प्रश्न कुणालाही पूर्णत: सोडवता आला नाही. पॅकेटमध्ये तुटलेले वेफर्स दिसले की ग्राहक नाराज होतात. लेज आणि बालाजी यांना जे जमलं नाही, ते प्रिंगल कंपनीने करून दाखवलं. त्यांनी वेफर्स बनवण्याच्या प्रक्रियेत आमूलाग्र बदल केला. बटाट्याच्या काचर्‍या करून तळण्याऐवजी त्यांनी बटाटा फ्लेक्स, तांदूळ, मका, आणि गहू पिठाची कणिक तयार करून या मिश्रणाला विशिष्ट साचा वापरून ‘सॅडल शेप’ दिले, यानंतर वेफर्सला तेलात फ्राय केले ज्यामुळे त्यांना खुसखुशीत टेक्श्चर मिळते. तयार वेफर्सवर विविध फ्लेवर्सची कोटिंग केल्यावर प्रिंगल्स त्यांच्या विशिष्ट टिन पॅकेजमध्ये भरून ते विकतात. ४८ ग्रॅम लेज वेफर्स वीस रुपये किमतीला विकले जात असताना ४० ग्रॅम प्रिंगल्स वेफर्स विशिष्ट आकार आणि वेगळ्या पॅकिंगमुळे साठ रुपये किमतीला विकले जातात. बालाजी आणि लेजपेक्षा जास्त मार्जिन मिळाल्यामुळे त्यांना जाहिरातींवर अधिक खर्च करून ब्रँड एस्टॅब्लिश करता आला. आजच्या जेन झी जनरेशनच्या आवडत्या प्रिंगल्स कंपनीचा इतिहास १९६८ साली सुरू होतो. सुरुवातीला त्याचे नाव ‘प्रिंगल्स न्यू फॅगल्ड पोटॅटो चिप्स’ असे होते. वेगळ्या प्रकारचे, कमी तुटणारे आणि सहज पॅकेजिंग होणारे वेफर्स बनवणे हे कंपनीचे उद्दिष्ट होते. २०१२ साली प्रिंगल्स ब्रँड केलॉग्ज कंपनीने विकत घेतला, ज्यामुळे ते जगातील दुसर्‍या क्रमांकाचे स्नॅक ब्रँड बनले. प्रिंगल्सचा ग्राहकांमध्ये वेगळा आणि प्रीमियम दर्जाचा दर्जा आहे. हे वेफर्स पारंपरिक बटाट्याच्या चिप्सपेक्षा वेगळ्या टेक्श्चरमध्ये येतात, ज्यामुळे त्यांना ‘ड्राइड स्नॅक्स’ प्रकारात वर्गीकृत केले जाते. त्यांचा प्रॉडक्ट पोर्टफोलिओ जागतिक स्तरावर १४०पेक्षा जास्त देशांमध्ये उपलब्ध आहे. प्रिंगल्स वेगवेगळ्या चवींच्या पर्यायांमध्ये उपलब्ध आहेत. ओरिजिनल, सार क्रीम अँड ऑनियन, बार्बेक्यू आणि चिली हे पर्याय विशेष लोकप्रिय आहेत. वेगवेगळ्या देशांच्या चवींच्या प्राधान्यानुसार प्रिंगल्स नवीनफ्लेवर्स सादर करते. ‘वन्स यू पॉप, यू कान्ट स्टॉप’ या टॅगलाईनने प्रिंगल्स लोकप्रिय होतंय. २०२३मध्ये जागतिक चिप्स बाजारपेठेतील त्यांचा वाटा अंदाजे ७-८ टक्के होता. यूएस, युरोप, आणि आशिया या प्रमुख बाजारपेठांमध्ये त्यांचा मोठा ग्राहकवर्ग आहे. प्रिंगल्सची यशस्वी कहाणी त्यांच्या इनोव्हेशन, मजबूत ब्रँड पोजिशनिंग आणि ग्राहकांसाठी सातत्याने नवीन अनुभव देण्याच्या क्षमतेमध्ये आहे.
प्रिंगल्स, कुरकुरे, चीटोज असे कितीही नवीन कुरकुरीत मसालेदार स्नॅक्स आले तरी बटाट्याचे ओजी (म्हणजे ओरिजिनल) वेफर्स आपलं स्थान आणि आब राखून आहेत. भारतात बटाट्याच्या चिप्सची फार मोठी बाजारपेठही आहे आणि अनेक लोक चिप्स तयार करून, विकून त्यातून मोठा नफाही मिळवत असतात. बटाटा हा यातला सर्वात मोठा कच्चा माल. शिवाय तळण्याचे तेल हाही उत्पादन खर्चातला मोठा घटक असतो. हा उद्योग घरगुती उद्योग म्हणून सुरू करताना मजुरीही लागेल. स्वयंचलित यंत्रांचा वापर करून मोठ्या प्रमाणावर हा उद्योग केला तर मजुरीवरचा खर्च कमी होतो, पण यंत्रांवरची गुंतवणूक वाढते.
अगदी लहान प्रमाणावरही हा उद्योग सुरू करून त्यात चांगला नफा कमावता येतो. कारण बटाटा चिप्सला चांगली मागणीही असते आणि त्यांना किंमतीच्या बाबतीत ग्राहकांची फार तक्रार नसते. कारण चिप्सचे ग्राहक चांगल्या पेईंग कपॅसिटीचे असतात आणि ते हौसेने चिप्स खात असतात. ५० रु. किलो भावात मिळणार्‍या बटाट्यापासून बनणार्‍या ५० ग्रॅम वजनाच्या चिप्सना २० ते २५ रुपये म्हणजेच पाचशे रुपये किलो आकारले गेले, तरीही ग्राहकांची तक्रार नसते. या धंद्यात नफ्याचे प्रमाण जास्त आहे. तेव्हा त्यात पडायला काही हरकत नाही.
चिप्सच्या धंद्याला किमान १० हजार ते २० लाख रुपयांपर्यंत भांडवल लागते. आपल्याला किती भांडवल गुंतवून हा धंदा करायचा आहे हे ठरवावं लागतं. भांडवलाची गुंतवणूक वाढते, त्याबरोबर ऑटोमॅटिक यंत्रांचा वापर वाढतो आणि हाताने करायची कामे कमी होतात. मात्र २० लाखापर्यंत गुंतवणूक केली, तर उत्पादन खर्च कमी होतो, पण कच्चा मालही जास्त वापरावा लागतो आणि उत्पादनही मोठ्या प्रमाणावर झाल्याने त्याच्या विक्रीची जबाबदारीही वाढते. म्हणूनच जास्त गुंतवणूक करताना विक्री यंत्रणाही उभारावी लागते.
वेफर्सचा मुख्य कच्चा माल म्हणजे बटाटा. तो कमीत कमी दराने कसा मिळेल, याचा विचार केला पाहिजेच, पण त्यापेक्षाही महत्त्वाचं म्हणजे तो दर्जेदार हवा, वेफर्स बनवायला योग्यही हवा. काही मोठ्या कंपन्या हव्या त्या वाणाचा बटाटा शेतकर्‍यांकडून खास पिकवून घेतात. त्यासाठी बियाणाचा पुरवठा करतात. आधी दर निश्चित करून तयार माल आपल्यालाच विकला जाईल याचे करार करतात. लहान प्रमाणावर धंदा करणारांना बाजारभावावर लक्ष ठेवून हवा तो बटाटा विकत घ्यावा लागतो.
साधारणत: वेफर्स तळूनच केले जातात, पण काही प्रकारच्या बटाटा वेफर्स तळल्या जात नाहीत. कच्चे आणि खारवलेले वेफर्स उपवासासाठी पसंत केले जातात. त्यांचे काप हातानेच केले जातात. त्यासाठी खास किसणी वापरली जाते. तयार काप मिठाच्या पाण्यात उकळून वाळवून ठेवले जातात. ते बरेच दिवस टिकतात. ते काळे पडता कामा नयेत याची दक्षता घेतली जाते. पारदर्शक पातळ काप व्यवस्थित तळले जातात. त्यावर हवा तो हवा तेवढा मसाला भुरभुरवला की चटकदार कुरकुरीत वेफर्स तयार… वेफर्सचा मसाला हा आपला खास असावा. त्यात काय काय घालावे आणि किती प्रमाणात घालावे याचा फॉर्म्युला आपण स्वत:च तयार करावा. तरच एवढ्या मोठ्या मार्केटमध्ये आपलं वेगळेपण तयार होईल. तयार वेफर्स पाकिटात घालणारी म्हणजेच पॅकिंगचीही मशीन मिळते. तिचा वापर करण्याआधी वेफर्सचे नाव नक्की करून ते पाकिटावर छापावे. या धंद्यासाठी अन्न आणि औषध कार्यालयाचा परवाना लागतो. त्यांच्या नियमानुसार पाकिटावर काय काय छापायचे हे समजून घेतले पाहिजे. पदार्थाच्या चवीच्या आधी ग्राहकाला आकर्षित करते उत्तम पॅकेजिंग.
यानंतर येतं ते वेफर्स विकावे कुठे? तुमच्या गावातील, तालुक्यातील, ओळखीच्या दुकानातून सुरुवात करू शकता. मोठ्या कंपनीचा स्टॉक ठेवणं ही दुकानदारांची गरज आहे, पण आपल्या गावाकडील माणसाला स्थानिक दुकाने, मार्वेâट प्राधान्य देतातच. तुम्हाला त्या दुकानात जागा मिळाली की पुढची मजल तुमच्या प्रॉडक्टची गुणवत्ता ठरवते. बस स्टँड, रेल्वे स्टेशन, चित्रपटगृहे, नाट्यगृहे, करमणुकीचे अन्य कार्यक्रम करणारी सभागृहे, अनेक प्रकारच्या पार्ट्या, भोजनाचे समारंभ, निरनिराळ्या प्रकारच्या बैठका, पर्यटन स्थळे, पिकनिक स्पॉट्स, मद्यपानगृहे आणि उपाहारगृहे अशा अनेक ठिकाणी बटाट्याच्या वेफर्सला मागणी असते. वेफर्सचा धंदा लहान दिसत असला तरी छोटा पॅकेट मोठा धमाका आहे. मराठी माणसाने या क्षेत्रात ‘जय बालाजी’ म्हणून यावं आणि जय महाराष्ट्र म्हणून अटकेपार झेंडे लावण्याची जिद्द ठेवावी.