इथून पुढं कधीही दारूच्या बाटलीवर कवटी-हाडाचं चिन्हं दिसू शकेल. ज्या कुठल्या बाटलीत अल्कोहोलवालं पेय असेल अशा प्रत्येक बाटलीवर. त्या चिन्हाखाली लिहिलेलं असेल ‘दारू आरोग्याला हानीकारक ठरू शकते. दारूमुळं सतरा प्रकारचे कॅन्सर संभवतात. दारू पिण्यापूर्वी विचार करावा.’
वरील सूचना सर्जन जनरलनं अमेरिकन काँग्रेससमोर ठेवली आहे; अमेरिकन काँग्रेसनं कायदा करावा, असा त्या सूचनेमागचा उद्देश आहे.
सर्जन जनरल हे अमेरिकेच्या आरोग्याची काळजी घेणारं एक पद आहे. हज्जारो संशोधकांनी केलेल्या ताज्या आरोग्यविषयक संशोधनाच्या आधारे सर्जन जनरल वेळोवेळी अमेरिकन माणसाला सल्ला देत असतो.अमेरिकेत आरोग्यव्यवस्था, औषधव्यवस्था इत्यादीबाबत कायदे करताना आणि आदेश देताना सर्जन जनरलचा सल्ला घेतला जातो. सर्जन जनरलचा सल्ला गेल्या १० वर्षांत जगभर झालेल्या संशोधनपर अभ्यासांवर आधारलेला आहे. १९५ देशांत दोन कोटी लोकांचा अभ्यास हा वरील निष्कर्षाचा आधार आहे.
भविष्यात कधी तरी कॅन्सरनं गाठणं हा भाग बाजूला राहू द्या, दारूचे दुष्परिणाम ही एक मोठी समस्या अमेरिकेसमोर आहे. गेल्या वर्षी अमेरिकेत १.५ कोटी लोक मद्यातिरेकानं हैराण होते, त्यांना वैद्यकीय उपचारांची आवश्यकता होती. पैकी फक्त १० टक्के लोकांनाच उपचार देण्याची सोय अमेरिकेत आहे. दर महिन्याला ६.५ कोटी लोक दारू ढोसतात, बिंज दारूकाम करतात. दर वर्षी ४७०० किशोरवयीन मुलं दारू पिण्यामुळं मरतात.
– – –
दारू हे प्रकरण अवघड आहे. दारू सगळ्या जगभर पितात. दारू कित्येक हजार वर्षं पितात. दारू संस्कृतीत आहे, धर्मात आहे. ख्रिस्तानं पाण्याची वाईन केली. हिंदू देवदेवता बिनधास्त दारू पिताना दिसतात. इस्लाममध्ये मात्र दारू वर्ज्य आहे. पण इस्लामी माणसं शिकवण धाब्यावर बसवून दारू पितातच.
जगभर दारू पिणं चांगलं नाही असंही सांगितलं जातं आणि दारू प्यायला हरकत नाही, असंही सांगितलं जातं. जगभर दारू पिणं प्रतिष्ठेचं आणि फॅशनचं लक्षण मानलं जातं आणि जगभर दारू पिणारा तळीराम होतो असंही सांगितलं जातं. काही डॉक्टर दारू योग्य प्रमाणात आरोग्याला चांगली असते असं सांगतात, तर दारू हानीकारक आहे असं काही डॉक्टरच ठासून सांगतात.
दारु उत्पादक नाना पद्धतीनं दारूचा प्रचार करतात. थंडीचा मोसम आला की वाईन आणि व्हिस्कीच्या जाहिराती सुरू होतात. पेपरात लेख छापून येतात की व्हिस्की ही वाईनपेक्षा जास्त चांगली. नंतर वाईन ही व्हिस्कीपेक्षा तब्येतीला कशी उपकारक असते, असं सांगणारे लेख छापून येतात. दारूमुळं झोप चांगली लागते, दारूमुळं पचन सुधारतं वगैरे गोष्टी लेखांतून मांडल्या जातात. उन्हाळा आला की बियरच्या जाहिराती सुरू होतात. दोन बाटल्या घेतल्या तर एक बाटली मोफत अशा स्कीम जाहीर होतात.
दारूवाल्यांचं जाहिरात आवर्तन संपलं की दारुविरोधकांचे लेख सुरू होतात. दारूचे दुष्परिणाम त्यात सांगितले जातात. दारुड्यांचा कसा त्रास होतो, दारूमुळं लिव्हर खराब होते वगैरे. जगातला कोणताही प्राणी दारू पीत नाही असं सांगून प्राण्यांसारखं वागा असंही सांगणारे लेख प्रसिद्ध होतात.
दारू प्या असं म्हणणारी चळवळ कोणी चालवत नाही. प्रत्येकानं इतकी-इतकी दारू प्यालीच पाहिजे असा कायदा आजवर कोणा राजानं किंवा सरकारनं केल्याचं ऐकिवात नाही. पण दारुबंदी, नशाबंदीचे कायदे मात्र अनेक देशांत वेळोवेळी झाले आहेत. गंमत अशी की दारुबंदी केली की दारूचा खप वाढतो. गुजरातमध्ये दारूबंदी आहे. तिथं दारूची जबरदस्त विक्री होते. महाराष्ट्रात वर्धा जिल्ह्यात दारुबंदी आहे. तिथं लोक दणकून दारू पितात. दोन्ही ठिकाणी दारूची दुकानं नाहीत, पण तल्लफ आलेल्या माणसाला म्हणेल ती दारू म्हणेल तेव्हा मिळते. पोलिस लोक दारुबंदी अमलात आणू शकत नाहीत असा सार्वत्रिक अनुभव आहे. महाराष्ट्रात सरकारनं गांधीजींची आठवण काढत वर्ध्यात दारूबंदी ठेवलीय, पण बाकीच्या महाराष्ट्रात दारू खुल्ली आहे. सरकार परदेशी दारूवरचा कर कमी करतं, देशी दारूवर कर वाढवतं. महाराष्ट्रातला माणूस दारू महाग झाली तरीही पिणं सोडत नाही; महाराष्ट्र सरकारकडे भरपूर पैसे गोळा व्हावेत; त्या पैशातून सरकारनं गरीबांचं भलं करावं अशा उदात्त हेतूनंच तो दारू पीत असतो. दारुविक्रीतून होणारं उत्पन्न महाराष्ट्रात एक महत्वाचा घटक आहे.
गोवा सरकार तर भारत आणि जगभरच्या लोकांना आग्रह कर-करून दारू प्यायला बोलावतं. गोवा लोकांचं किती कल्याण करत असेल याची कल्पना करा.
भारतात दारूला प्रतिष्ठा नाही पण उच्च वर्गात मात्र दारू ही श्रेष्ठत्वाची कसोटी मानली जाते. हजार दोन हजार रुपयाचा एकेक थेंब थेंब पिताना किवा सांडताना तो माणूस दारूचा उल्लेख गौरवानं करत असतो.
दारुबंदी करून भागत नाही. सर्जन जनरलनं दारूच्या बाटलीवर ताकीद लिहून काही परिणाम होईल काय?
– – –
युके, अमेरिका, रशिया हे दारू पिणारे देश. तिथं वर्षाला दर माणसी १० लिटरपेक्षा जास्त अल्कोहोल प्राशन केलं जातं. एक माप, एक पेग होतो ६० मिलीचा. त्यात सुमारे २० मिली अल्कोहोल असतो. १० लिटर अल्कोहोल म्हणजे वर्षभरात ५०० मापं दारू पितात. भारतात त्याच्या निम्मे म्हणजे सुमारे पाच लीटर अल्कोहोल पितात. सर्वात कमी अल्कोहोल घेणारे देश म्हणजे बांगला देश आणि अफगाणिस्तान. अफगाणिस्तानात अख्ख्या वर्षात सरासरी माणूस फक्त २०० मिली दारू प्िातो तर बांगलादेशात फक्त १०० मिली.
बांगला देश, भूतान, अफगाणिस्तानात सर्जन जनरलच्या ताकीदीची आवश्यकताच नाही. बाकीच्या देशात?
गेल्या वर्षी जगभरात २१०० अब्ज डॉलरची दारूविक्री झाली. दारू उत्पादन आणि विक्री ही एक प्रचंड उलाढाल आहे, किती तरी लोकांचं ते उत्पन्नाचं साधन आहे. लोक दारू कमी प्यायला लागले तर त्या उद्योगाचं काय होईल?
– – –
तंबाखू-सिगरेटच्या दुष्परिणाम माध्यमांतून लोकांसमोर ठेवण्यात आले. सिगरेटच्या पाकिटावर सिगरेटच्या भयानक परिणामांची ताकीद छापली गेली. जगभर सिगरेट पिणार्‍यांची संख्या खूप कमी झालेली दिसतेय.
इग्लंडचं उदाहरण. गेली काही वर्षं युकेच्या सरकारनं प्रमाणाबाहेर दारू पिण्याचे दुष्परिणाम या विषयावर प्रचारमोहीम चालवली. माध्यमांतून दिली जाणारी माहिती आक्रमक स्वरूपाची नव्हती, मवाळ पद्धतीनं लेखांनी वाचकांसमोर दारूच्या संभाव्य दुष्परिणामांची माहिती दिली. सरकारनं मद्यामध्ये असलेल्या अल्कोहोलच्या प्रमाणानुसार मद्यावर कर वाढवले. ब्रिटीश माणूस पैशाचा हिशोब करतो. कर वाढवल्यावर काही लोकांनी कुरकूर केली, मोर्चे निघाले नाहीत, लोकांनी कमी दारू प्याली.
युकेमध्ये आता दारूसेवनाचं प्रमाण कमी होत चाललंय. अनेक पहाण्या सांगतात की तरुणांमध्ये दारू न पिणार्‍यांची संख्या वाढत चाललीय. अलीकडं युकेमध्ये पब आणि नाईट क्लब कमी होत चालले आहेत. पब आणि नाईट क्लब या गोष्टी ब्रिटीश संस्कृतीचा भाग आहेत, त्यांची संख्या कमी होणं ही एक दुःखाची गोष्ट आहे, असं तिथले लोक म्हणत आहेत. या संख्या कमी होण्यात तरुण पिढी अल्कोहोलपासून दूर जातेय हाही घटक आहे असं काही पाहण्या सांगतात. हा युके सरकारनं सावधपणे चालवलेल्या मोहिमेचा परिणाम असणं शक्य आहे.
एखादी गोष्ट करू नकोस असं सांगितलं की ती करायलाच हवी असं माणसाला वाटतं. हे मानवी स्वभावाचं एक वैशिष्ट्य आहे. दारूविरोधी तीव्र प्रचार केला की माणसं म्हणतात ‘तर दारू प्यायलाच हवी’. दारूविरोधी प्रचाराचा वीट आल्यानं जरा विरंगुळा म्हणून माणसं पीत असावीत. कायदा मोडण्यासाठीच केला जातो अशी एक समजूत समाजात असते. त्यामुळंही दारुबंदीचा कायदा केला की त्याचे उलटे परिणाम होतात.
एखादी गोष्ट केली पाहिजे असं माणसाला कळकळीनं कधी आणि कसं वाटेल ते सांगता येत नसतं. मुंबईत मागं एकदा लोकल ट्रेनला भीषण आग लागली, माणसं मेली. डब्यात कोणी तरी सिगरेट ओढल्यामुळं ही आग लागली असं निष्पन्न झालं. दुसर्‍या दिवसापासून मुंबईकरांनी ठरवलं की ट्रेनमध्ये सिगरेट ओढायची नाही. रेल्वेनं कायदा करायची वाट लोकांनी पाहिली नाही. एके दिवशी टाइम्समध्ये लक्ष्मण यांचं व्यंगचित्र होतं. त्यात रेल्वे फलाटावर सिगरेटच्या थोटकांचा ढीग दिसला. लोक फलाटावर सिगरेट ओढत, गाडी आल्यावर सिगरेट फलाटावर विझवत आणि गाडीत प्रवेश करत. अलीकडं सार्वजनिक ठिकाणी लोक धूम्रपान करत नाहीत.
‘दारू चांगली की वाईट याची चर्चा गेली चुलीत. करणार्‍यांनी ती करत राहावी. मला वाटू लागलंय की दारू न पिलेली बरं. तळीराम नको आणि एकदम महात्मा गांधीही नको. निदान कमी तरी करूया’ असं माणसाला वाटेल?
सर्जन जनरलच्या दारूजाणीव मोहिमेचा परिणाम होऊ शकेल?
दारूच्या अतिरेकाला वैतागलेली माणसं सर्जन जनरलच्या प्रयत्नामुळं आपली आपणच कमी दारू पितील?
– – –
क्रांती धोकादायक असते. क्रांतीची प्रतिक्रिया उमटते, प्रतिक्रांती होते.
हळूहळू झालेले बदल टिकतात.
