कुकी-बिस्कीटांची खुसखुशीत खुमारी!

मे महिन्यात आलेल्या मुसळधार पावसाने छत्र्या-रेनकोट बाहेर आले तशी बिस्किटंही खाऊच्या डब्यातून बाहेर आलीत. अगदी परवापर्यंत उकाड्यामुळे चहा नकोसा वाटत होता. त्यामुळे बिस्किटंही आपसूक कमी खाल्ली जात होती. पण आता पावसाबरोबर गरमागरम चहासोबत कुरकुरीत भजी बनवण्याइतका वेळ नसेल तर किमान बिस्किटं तरी हवीच हवी. खरं तर चहा आणि बिस्किटं दोन्ही आपल्याकडची नाहीत. किंवा त्या दोघांचा सगळ्या जगाला आजच्या स्वरूपातला शोधही एकमेकांच्या सोबतीने लागला असं नाही, पण आता बिस्किटाशिवाय चहाचं आणि या चहा-बिस्किटाशिवाय आपलं पानही हलत नाही. आज अगदी सहज मिळणार्‍या बिस्कीट पुड्याचा इतिहास मात्र गुंतागुंतीचा, सांस्कृतिक घडामोडींनी भरलेला आणि औद्योगिक क्रांतीच्या छायेत घडलेला आहे.
बिस्किटांचा जन्म कुकीजपासून झाला. या कुकीजचं मूळ अनेक शतकांपूर्वीच्या छोट्या केक्समध्ये सापडतं. प्राचीन काळापासून माणसांच्या खाद्य संस्कृतीत गोड पदार्थांसाठी खास जागा होती. मेसोपोटामिया, इजिप्त, ग्रीस आणि रोममध्ये विविध धान्यांची किंवा फळांची पेस्ट वापरून त्याचे गोड गोळे तयार केले जात. हे पदार्थ विशेष प्रसंगी किंवा यात्रेच्या वेळेस बरोबर नेले जात. या काळात बेकिंग ही संकल्पनाच नव्हती. फळं, गूळ/मध आणि नट्स यांच मिश्रण उष्णतेवर थोडंसं गरम केलं की आपल्याकडच्या चिक्कीची आठवण करून देणारी एक प्रकारची कुकी (आद्य बिस्कीट) तयार व्हायची. मात्र या प्रक्रियेत मोजमाप आणि तापमान यांच्यावर ती बनवणार्‍याचं फार नियंत्रण नसे. पण चव आणि टिकाऊपणा ही या कुकींची महत्त्वाची वैशिष्ट्यं होती. सातव्या शतकातल्या पर्शियात (आधुनिक इराण) कुकीचा जन्म झाला. या काळात साखरेचा वापर रोजच्या खाद्यपदार्थांमध्ये सुरू झाला होता. पर्शियन बेकर्स मोठे केक तयार करत, तेव्हा ओव्हनचं तापमान तपासण्यासाठी त्यात आधी एक छोटासा पिठाचा गोळा टाकला जात असे. मुख्य सामना सुरू होण्याआधी ओव्हनमध्ये टाकलेले हे ‘ट्रायल बॉल’ बेकरीत काम करणाऱ्यांना केकपेक्षा भारी वाटू लागले. त्यांचं बेकिंग, त्याचा सुगंध, कुरकुरीतपणा, चव हे सगळं इतकं चविष्ट होतं की लोकांनी केकपेक्षा हे ‘चाचणी गोळे’च आवडीने खायला सुरुवात केली. ते ‘ओव्हन टेस्ट बॉल्स’ या नावाने प्रसिद्ध झाले. पर्शियातून विदेशी व्यापार्यांनी हा पदार्थ देशोदेशी नेला. डच लोकांनी या लघु-केकचं बारसं करून त्याला ‘कोएक्जे’ हे नाव दिलं. त्यावरून पुढे ‘कुकी’ हा शब्द तयार झाला. डच व्यापार्यांच्या माध्यमातून कुकीज युरोपात पोहोचल्या. इंग्लंडमध्ये त्या ‘स्मॉल स्वीट केक’ म्हणून प्रसिद्ध होत्या. यात सुका मेवा, मसाले आणि साखर यांचा भरपूर वापर असे. यांना कुकीचे आद्य रूप म्हणता येईल. पुढे जेव्हा डच लोकांनी न्यूयॉर्कमध्ये (तेव्हाचं न्यू अ‍ॅम्स्टरडॅम) आपली वसाहत स्थापन केली, तेव्हा त्यांनी ‘कोएक्जे’ ही संज्ञा अमेरिकेत आणली आणि तीच पुढे कुकी म्हणून सर्वत्र पसरली. आजही अमेरिका, कॅनडा आणि ऑस्ट्रेलियामध्ये हेच नाव वापरलं जातं.
१५व्या-१६व्या शतकात युरोपमध्ये बेकिंग हा विशेष कौशल्यांचा भाग होता. कुकीज हा त्या काळातले राजे-महाराजे, शाही घराणी यांच्यासाठी बनवले जाणारे शाही पदार्थ होता. काही ठिकाणी त्यात अंडी, तूप, दालचिनी, जायफळ, वेलदोडा, सुकामेवा यांचा समावेश केला जाई तर इंग्लंडमध्ये जिंजरब्रेड्स, फ्रान्समध्ये मेडलेन्स आणि जर्मनीत स्पाइस्ड कुकीज प्रचलित होत्या.
या कुकीज खायला चविष्ट होत्या पण त्या टिकाऊ नसायच्या. बटर, दूध, अंडी आणि त्यांच्या ओलसर पोतामुळे तया लवकर खराब होत. त्यामुळे ज्यांच्याकडे फ्रेश बेकरी उपलब्ध आहे किंवा ज्यांना रोज नव्यानं बनवून खाणं परवडू शकतं अशा विशिष्ट वर्गापुरतं कुकीज मर्यादित राहिल्या. मोठ्या समारंभासाठी, स्वादासाठी, आणि सणासाठी विशेष पक्वान्न म्हणून कुकीजकडे पाहिलं जायचं. रोजच्या जगण्यासाठी लागणार्या दीर्घकाळ टिकणार्या पदार्थाच्या गरजेतून बिस्किटांचा जन्म झाला. ‘बिस्किट’ हा शब्द लॅटिन भाषेत ‘दोन वेळा भाजलेले’ म्हणजेच ‘बिस कोक्टस’ या संकल्पनेवरून आला. प्राचीन रोमन सैनिकांसाठी प्रवासात साठवता असं पॅनिस बिस्कोटस नावाचं अन्न तयार केलं जाई. पुढे मध्ययुगीन युरोपमध्ये ही कल्पना अधिक विस्तारली. शिप्स बिस्किट किंवा हार्डटॅक या नावाने ही बिस्किट्स समुद्री मोहिमांसाठी वापरले जात. दर्यावर्दी लोकांसाठी बनवलेली ही मैद्याची बिस्किटं इतकी कडक असत की ती फोडण्यासाठी हातोडी लागे. त्यामुळेच ही बिस्किटे सूपमध्ये मऊ करून खाल्ली जाऊ लागली. ही बिस्किटं पोट भरणारी आणि दीर्घकाळ टिकणारी होती. ब्रिटिश, डच, पोर्तुगीज आणि स्पॅनिश सागरी आरमारांनी याच बिस्किटांच्या बळावर आपले साम्राज्य उभे केले होते असं म्हटलं तर वावगं ठरणार नाही.
पुढे १८व्या-१९व्या शतकात जेव्हा औद्योगिक क्रांती आली, तेव्हा बेकिंग, पॅकेजिंग आणि डिस्ट्रिब्युशन तंत्रज्ञानात अमूलाग्र बदल झाला. या कालखंडात कुकीजसारख्या नाजूक, महागड्या पदार्थांऐवजी खिशाला परवडणारी बिस्किट्स अधिक उपयुक्त ठरली. मागणीनुसार यंत्रांच्या साहाय्याने हलकी, कुरकुरीत आणि दीर्घकाळ टिकणारी बिस्किट्स मोठ्या प्रमाणावर तयार होऊ लागली आणि कुकीज वेâवळ एका विशिष्ट वर्गापुरती मर्यादित राहिल्या. या काळात ब्रिटनमध्ये बिस्किट्स आणि कुकीज यामधील भेद अधिक स्पष्ट झाला. कुकीज दिसायला नाजूक, बटरयुक्त गोड चवीच्या, पण लवकर खराब होणार्‍या आणि बिस्किट्स म्हणजे तुलनेने ओबडधोबड, कोरडी, कुरकुरीत, टिकाऊ आणि सर्वसामान्यांच्या आवाक्यातील. ब्रिटनमध्ये मारी, डायजेस्टिव्ह, बोरबॉन ही बिस्किट्स मानली जात. तर चॉकलेट चिप कुकी, ओटमील कुकी हे विशेष गोड प्रकार कुकीज या वर्गात मोडले जात. कुकीजच्या तुलनेत बिस्किट्स लोकप्रिय का झाली? याचं उत्तर सोप्पं आहे, टिकाऊपणा. बिस्किटांमध्ये पाणी नगण्य असल्याने त्यांचे शेल्फ लाईफ जास्त असते. शिवाय यात अंडी, बटर यांच्यासारखे महागडे पदार्थ नसल्यामुळे ती स्वस्तात तयार करता येतात.
मशीन्सवर घाऊक उत्पादन उत्पादन सहज शक्य झाल्यामुळे बिस्किट उद्योग प्रचंड वेगाने वाढला. त्या बळावरच बिस्किटाने आता श्रीमंतांच्या पंगतीतून सामान्य माणसांच्या घरात प्रवेश केला. इंग्लंडमधील हंटले अँड पामर्स या कंपनीने १८२२ साली बिस्किट उत्पादनांची सुरुवात केली. सागरी मार्गांवरून अन्न पाठवताना बिस्किट्स मोडत, खराब होत. यावर उपाय म्हणून त्यांनी ड्राय वेअरहाऊसची संकल्पना वापरून पहिल्यांदाच टिन पॅकिंगच्या साहाय्याने बिस्किटे अधिक काळ टिकवण्याची क्रांतिकारी कल्पना अमलात आणली. या युक्तीमुळे पुढील शंभर वर्षांत या कंपनीची उत्पादने उत्पादनं जगभर १७२ देशांमध्ये पोहोचली. खाद्यपदार्थांच्या व्यवसायात चव आणि गुणवत्तेसोबतच पॅकिंगला किती महत्त्व आहे, पाहा. दरम्यान, स्कॉटलंडमध्ये उच्च दर्जाचं भरपूर लोणी आणि इतर जिन्नस नावापुरते वापरून ‘वॉकर्स शॉर्टब्रेड’ कंपनीने पारंपरिक शॉर्टब्रेड कुकीज तयार केल्या गेल्या, तोंडात टाकल्यावर विरघळणारी कुकी ही त्यांची खासियत होती. त्यांनी स्थानिक चव टिकवून ठेवताना बिस्किट फार गोडसर होणार नाहीत याची काळजी घेतली. त्यांनी कसबी हातांनी बनवलेले खाद्य (हॅन्डक्राफ्टेड फूड) असे ब्रँडिंग करून एक महागडी वर्गवारी निर्माण केली, जी पुढे ‘प्रीमियम कुकीज’ म्हणून जगभर गाजली.
सतत नावीन्याच्या शोधात असलेल्या अमेरिकेत हायड्रॉक्स कंपनीने दोन चॉकलेट बिस्किटांमध्ये व्हॅनिला क्रीम घालून नवीन कुकी बनवल्या. या बिस्किटांपासून प्रेरणा घेऊन नाबिस्को कंपनीने ‘ओरिओ’ बिस्किट बाजारात आणले. त्यावेळी ओरिओवर कॉपी कॅट असल्याचा आरोप झाला. पण या आरोपांना न जुमानता ओरिओने आकर्षक पॅकेजिंग आणि दणक्यात प्रचार करून हायड्रॉक्स कंपनीला मात दिली. अमेरिकेत ओरिओ बस्तान बसवत असताना युरोप दुसर्या महायुद्धाच्या खाईत लोटला गेला होता. या काळात युद्धातील सैनिकांना भरपूर कॅलरी देणार्या टिकाऊ खाद्यपदार्थांची गरज होती. ती पूर्ण करण्यासाठी युरोपमधील बिस्किट कंपन्यांनी युद्धासाठी उत्पादन वाढवले.
त्या काळात ज्या ज्या गोष्टी इंग्लंडमध्ये प्रसिद्ध झाल्या त्यांचा शिरकाव यथावकाश ब्रिटिश वसाहतींमध्येही झाला. आफ्रिका, श्रीलंका आणि भारत हे वसाहतीतले प्रदेश बिस्किटांच्या बाबतीत तरी का मागे राहतील? मुंबई, कोलकाता आणि मद्रास या बंदरांमार्गे बिस्किटचे क्रेट्स सुरुवातीला भारतातील ब्रिटिश अधिकार्यांसाठी आणि नंतर आर्मी कँटिन्समधून सैनिकांसाठी पोहोचले. भारतात बिस्किटांना ‘साहेबांचा’ पदार्थ म्हणून संबोधलं गेलं, पण त्याआधी डच लोकांनी मैदा, तेल, गरम पाणी आणि साखरेपासून बनवलेल्या ‘कोएकजे’ या मूळ कुकीजची संकल्पना भारतात आणली होती. या कुकीजपासून प्रेरणा घेऊन फरामजी पेस्टनजी डोटिवाला यांनी सुरतच्या डोटिवाला बेकरीत ‘फारमासू सुरती बतासा’ नावाची बटर कुकी तयार केली. हिच कुकी पुढे नानकटाईसारख्या अनेक प्रकारांचा पाया ठरली. हैदराबादच्या निजामांना प्रिय असलेली ‘उस्मानिया बिस्कुट’ हेसुद्धा याच प्रवाहातील एक उदाहरण.
कुकीजचे प्रकार जरी वसाहतवादी काळात आले असले, तरी त्यांना भारतीय चव देण्याचं श्रेय पारशी समाजाला जातं. पारशांबरोबरच काही अरबी आणि आर्मेनियन प्रवाशांनी भारतात स्थायिक होऊन ब्रेड आणि बेकरीच्या कलेचा प्रसार केला. गुजरातच्या उदवाडा आणि संजानमधील पारशी बेकरीमध्ये आजही प्राचीन चव जपली गेली आहे.
बिस्किट आणि चहा यांची लव्हस्टोरी ब्रिटिश अधिकार्यांच्या नाश्त्याच्या मेजवानीतून सुरू झाली. पण, इंग्लंडहून टिनच्या डब्यांमध्ये आयात होणारी बिस्किटं समुद्र सफरीत मऊ, निस्तेज होऊन जात. त्यातूनच भारतीय बाजारात चांगल्या प्रतीच्या स्थानिक बिस्किटांची आवश्यकता भासू लागली. या गरजेतून १८९२ साली काही ब्रिटिश व्यावसायिकांनी अवघ्या २९५ रुपयांच्या भांडवलात कोलकात्यात एका छोट्या बेकरीच्या स्वरूपात भारतातील बिस्किट व्यवसायाची मुहूर्तमेढ रोवली. काही काळाने नलिनचंद्र गुप्ता हे वकील आणि त्यांच्या बंधूंनी ही बेकरी विकत घेतली. १९१८ साली सी. एच. होम्स या ब्रिटिश व्यावसायिकाबरोबर पार्टनरशिप झाली आणि या कंपनीचं नाव झालं ब्रिटानिया! कंपनीने मुंबईत नवीन फॅक्टरी सुरू केली आणि इंग्लंडच्या पीक प्रâीन्स या बिस्किट कंपनीसोबत भागीदारी केली. या भागीदारीमुळे ब्रिटानियाकडे आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे तंत्रज्ञान उपलब्ध झाले. खूप काळाने ब्रिटानिया कंपनीची धुरा वाडिया ग्रुपकडे आली तेव्हा त्यांनी बिस्किट उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर सुरू केलं. साधारण ५०च्या दशकात भारतात औद्योगिकीकरण वेगान सुरू झालं, तेव्हा ब्रिटानियाने पहिल्यांदा ‘बॉय अ‍ॅपण्ड बिस्किट्स‘ हा स्वत:चा लोगो विकसित केला. याच काळात चहा भारतीयांच्या आयुष्यात दैनंदिन महत्त्वाचं स्थान मिळवू लागला होता. आता बिस्किटांशिवाय चहा कसा गोड लागेल? याच काळात म्हणजे १९५५मध्ये, ब्रिटानियाने एक बिस्किट सादर केलं, मारी गोल्ड. हे बिस्किट सौम्य गोडसर चव असलेलं, दिसायला नाजूक आणि खायला कुरकुरीत होतं. या बिस्किटाची प्रेरणा युरोपियन मारी बिस्किट्समधून घेण्यात आली होती. हे बिस्किट रशियन राजकुमारी मारिया अलेक्झांद्रोव्हनाच्या लग्नासाठी इंग्लंडमध्ये तयार करण्यात आल्याचं सांगितलं जातं. भले मारी बिस्किटाचा जन्म युरोप-इंग्लंडमध्ये झाला असेल, पण ते भारतीयांच्या चहात आणि मनात हे बिस्किट कायम झालं! चहात बुडवून खाण्यासाठी योग्य, जास्त गोड नाही, लवकर विरघळत नाही आणि पचायला हलकं अशी या बिस्किटाची खासियत होती. आजारी माणसाला भेटायला जाताना फळांचा रस, नारळ पाणी यासोबतच मारी बिस्कीट नेणे ही प्रथाच पडली होती.
यानंतर ब्रिटानियाने विविधतेवर भर दिला. यातील गुड डे काजू (काजू दिसत नसले तरी) हे त्यांचं बहुचर्चित बिस्किट. लहान मुलांसाठी दोन बिस्किटांमध्ये जॅम लावून, जिम जॅम हे क्रीम बिस्कीट आणलं. बिस्किटांमध्ये चॉकलेट असलेलं बॉर्बन, बिस्किटांवर साखरपेरणी करणारं नाईस बिस्कीट, खारट बिस्किट मोनॅको अशी नवनवीन बिस्किटे ब्रिटानियाने बाजारात आणली. पण या कंपनीने केवळ चव जपली नाही, तर काळाच्या मागणी समजून घेऊन नवीन उत्पादनंही विकसित केली. ब्रिटानियाने ‘प्रीमियम फूड ब्रँड’ म्हणून स्वत:ला पुन्हा सादर करताना ‘ईट हेल्दी, थिंक बेटर’ हे ब्रीदवाक्य घेऊन आरोग्यदायी स्नॅक्सच्या बाजारात उडी घेतली. न्यूट्रिचॉईस या ब्रँड अंतर्गत त्यांनी डायजेस्टिव्ह, ओट्स, नाचणी, मल्टीग्रेन अशी आरोग्यदृष्ट्या सजग उत्पादने बाजारात आणून बाजाराची दिशा आम्हाला आजही ओळखता येते हे दाखवून दिलं. (त्यांच्या अनेक बिस्किटांबद्दलच्या, खासकरून डायजेस्टिव्ह, मल्टिग्रेन बिस्किटांबद्दलच्या दाव्यांवर खानपानतज्ज्ञांनी अनेक प्रश्नचिन्हं उपस्थित केली असली तरी) आज ब्रिटानियाची उलाढाल १५,००० कोटींवर पोहोचली आहे आणि त्यांचा व्यवसाय फक्त भारतापुरताच मर्यादित नाही, ते ६०पेक्षा जास्त देशांमध्ये उत्पादने निर्यात करतात.
बिस्किट साम्राज्याची सुरुवात ब्रिटानियाने केली खरी, पण हसर्या चेहर्याने घराघरात पोहोचलेल्या पार्ले बिस्किटने भारतीयांची मनं जिंकली. मोहनलाल दयाल चौहान आणि त्यांच्या कुटुंबियांनी ही कंपनी १९२९ साली सुरू केली. पहिलं उत्पादन होतं, ऑरेंज कँडी. पुढील १० वर्षं त्यांनी फक्त कँडी बनवल्या. १९३९मध्ये त्यांनी ‘पार्ले ग्लुको’ नावाचं बिस्किट तयार केलं. आज हजारो कामगार जिथे काम करतात त्या त्यांच्या कंपनीत सुरुवातीला घरातील माणसं, मित्र, आप्तेष्ट मिळून फक्त १२ माणसं काम करत होती. स्वातंत्र्यपूर्व काळात पार्लेची बिस्किटं फक्त ब्रिटिश आर्मीला विकली जात होती. पण १९४७नंतर देशासोबत या देशी बिस्किटांनाही स्वातंत्र्य मिळालं. भारतात बिस्किटं ही श्रीमंतांची मक्तेदारी होती, ती पार्ले जीने मोडून काढली.
ग्लुकोज बिस्किटला ‘पार्ले’ हे नाव कसं पडलं याचीही गमतीशीर गोष्ट आहे. ही फॅक्टरी मुंबईतील विलेपार्ले भागात होती. लोक विचारायचे, ही कुठली बिस्किटं? उत्तर यायचं, पार्लेची! म्हणूनच या बिस्किटाचं नाव ‘पार्ले ग्लुको’ झालं. पार्लेच यश पाहून ब्रिटानिया, अँप्रो आणि अनेक कंपन्यांनीही ‘ग्लुको’ बिस्किटं बाजारात आणली. आपल्या कष्टाचा फायदा दुसरे कोणीतरी घेतोय हे पाहून १९८५मध्ये पार्लेने ‘ग्लुको’ हा शब्द काढून ‘पार्ले-जी’ हे नाव ठेवून नवीन ओळख निर्माण केली. या बिस्किटचा चेहरा असलेली गोड मुलगी म्हणजे आठवणींचा एक कप्पा आहे.
१९९४ साली पार्ले-जीचा एक पुडा फक्त चार रुपयांना मिळायचा. तेव्हा देशात पी. व्ही. नरसिंहराव यांचं सरकार होतं, पेट्रोल १६ रुपये आणि डिझेल फक्त आठ रुपयांना मिळायचं. आज, तीन दशकांनंतर पेट्रोल आणि डिझेलचा दर शंभरीपार गेला आहे. पण पार्ले-जी? अजूनही फक्त पाच रुपये. तीही किंमत २०२१ साली झाली. म्हणजे तब्बल २७ वर्षं पार्लेने आपली उत्पादने माफक दरातच विकली. किंमत न वाढवता ही कंपनी नफ्यात कशी? याचे उत्तर आहे त्यांनी किंमत वाढवली नाही, पण वजन मात्र कमी केलं. १०० ग्रॅमचं बिस्किट आधी ४ रुपयांना मिळायचं. आता ५५ ग्रॅमचा पुडा ५ रुपयांना. म्हणजे प्रत्यक्ष किंमत ९ रुपये झाली! पण ग्राहकाला वाटतं ‘अजूनही ५ रुपयांचंच आहे’. याला श्रिंकफ्लेशन म्हणजेच आकार कमी करून किंमत स्थिर दाखवण्याची कला असं म्हणतात. २०११मध्ये निल्सनच्या अहवालानुसार पार्ले-जी हा जगातील सर्वाधिक विक्री होणारा बिस्किट ब्रँड ठरला आहे.
या कंपनीत सध्या दरमहा १०० कोटींहून अधिक बिस्किट-पुडे बनवले जातात. ही कंपनी शेकडो ट्रक्स साहित्य खरेदी करते, त्यामुळे खरेदी प्रक्रियेतील दलाल टाळून उत्पादकांकडे थेट पोहोचता येतं शिवाय मालाचा दरही इतरांच्या तुलनेत बराच कमी असतो. हा मोठा उद्योग करताना पार्ले कंपनीने आयबीएम, एसएपी अशा टेक्नॉलॉजीचा वापर करून उत्पादनप्रक्रियेत गतिमानता वाढवली. निर्मिती प्रक्रियेत कमी नुकसान तो फायदा असं मानलं जातं. आज पार्लेच्या एकूण वेस्टेजचा दर केवळ ०.८६ टक्के इतका कमी आहे. प्रचंड विक्री असूनही ग्लुको बिस्कीटच्या विक्रीतून पार्ले कंपनीला फारसा नफा होत नाही, पण कंपनीसाठी भारतातील कोणत्याही दुकानात जागा मिळवण्यासाठी पार्ले जी हा एन्ट्री प्रॉडक्ट आहे. पार्ले कंपनीला हाईड अ‍ॅळण्ड सीक, प्लेटिना, मॅजिक्स, २०-२० ही प्रीमियम बिस्किटं विकून जास्त पैसे मिळतात. याशिवाय मोनॅको, क्रॅक जॅक ही बिस्किटे, किस्मी, मेलडी, मँगो बाईट, पॉपिन्स या गोळ्या आणि चॉकलेट्स. चहात बुडवून खाता येतील असे रस्क टोस्ट अशी अनेक प्रॉडक्ट पार्ले कंपनी बनवते. आज देशातील ५० लाखांहून अधिक दुकानात पार्ले जी विकला जातो. थोडक्यात ज्या दुकानदारांना पार्ले जी विक्रीसाठी हवा असेल तर त्यांना पार्लेची सर्व उत्पादने दुकानात ठेवावी लागतात, हे पार्ले कंपनीच्या यशाचं ओपन सिक्रेट आहे.
१९९०नंतर झालेल्या जागतिकीकरणामुळे भारतातील मध्यमवर्गाची क्रयशक्ती वाढली. यामुळे पार्ले-जी खाणारा ग्राहक आता वेगळे पर्याय शोधू लागला, या संधीचा फायदा घेत ९०च्या दशकात अनेक बिस्कीट कंपन्या उदयास आल्या. ‘प्रिया गोल्ड’चे बटर बाईट, ड्युक्सचे बोरबॉन या बिस्किटांनी ग्राहकांच्या मनात स्थान मिळवले. आयटीसीच्या सनफीस्ट डार्क फॅन्टॅसीने तर बाजारात धुमाकूळ घातला. सँडविच शैलीतील हे बिस्किट हे कुरकुरीत पोत आणि जिभेवर वितळणार्या चॉकलेटमुळे लहान थोरांमध्ये खूप लोकप्रिय झाले. युनिबिक कंपनीने ओट्स आणि बटर कुकीजचा नवीन प्रकार लोकांसमोर आणला. या टप्प्यावर एक महत्त्वाची गोष्ट झाली. कुकीज आणि बिस्किट्स यांच्यातलं अंतर पुसलं गेलं. एकेकाळी फक्त विशेष प्रसंगी, हॉटेलांमध्ये किंवा बेकरीत मिळणार्या कुकीज आज सहजपणे किराणा दुकानात, सुपर मार्केटच्या शेल्फवर आणि ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म्सवर दिसू लागल्या आहेत. त्यांच्या चवीनं, टेक्श्चरनं आणि आरोग्यविषयक दाव्यांनी लोकांना आपलंसं केलंय. आणि हे शक्य झालं ते नव्या पिढीच्या स्टार्टअप्समुळे, ज्यांनी पारंपरिक बिस्किट उद्योगात नावीन्याची भर घातली. या छोट्या ब्रँड्सनी फक्त उत्पादनच नाही, तर संवादही वेगळा केला.
२००० नंतर ‘आरोग्याविषयी जागरूक’ ग्राहकवर्ग झपाट्याने वाढत होता. मधुमेह, लठ्ठपणा, ग्लूटेन हे विषय चर्चेत येऊ लागले. याचा थेट परिणाम कुकीज आणि बिस्किट्स उत्पादनांवर झाला. आता केवळ चव पुरेशी नव्हती, आता ‘गिल्ट-फ्री’, ‘कमी साखर’, हाय फायबर’, ‘वीगन’ हे सर्व यूएसपी बनले. या काळातच भारतीय बाजारात युनिबिकने एंट्री केली. २००४मध्ये स्थापन झालेल्या या ऑस्ट्रेलियन कंपनीने चॉकलेट चिप, कॅश्यू बटर, डबल चॉकलेट, मल्टीग्रेन अशा असंख्य प्रकारांमध्ये कुरकुरीत कुकीज सादर केल्या. कुकी फोकस्ड ब्रँड म्हणून ओळख तयार केली. ‘क्रंची प्रिमियम कुकीज’ हा वेगळा सेगमेंट तयार केला आणि ऑनलाइन मार्केटिंगवर भर दिला.
२०१९मध्ये सुरू झालेला ‘ओपन सिक्रेट‘ हा डी२सी ब्रँड म्हणजे आधुनिक पालकांसाठीचा खास पर्याय. त्यांचा दावा आहे की ‘आपल्या कुकीजमध्ये साखर कमी असूनही चव टिकते.’ या ब्रँडने वेगवेगळे सुके मेवे असलेल्या कुकीज आणल्या, चॉको आमंड नटी कुकीज, ब्राऊनी स्नॅकिंग प्रॉडक्ट आणताना त्यांची सर्वात मोठी अडचण होती ती लोकांना ही उत्पादने चविष्ट आणि आरोग्यदायी आहेत याची खात्री पटवण्याची. त्यांनी या अडचणीवर उपाय म्हणून थेट इंस्टाग्राम जाहिराती, आहारतज्ज्ञांकडून हमी आणि आधुनिक पॅकेजिंग वापरून त्यांनी उच्चशिक्षित पालकांना टार्गेट केलं.
दही आणि ग्रीक योगर्टसाठी प्रसिद्ध असलेला एपिगॅमिया ब्रँड आता क्लीन स्नॅक्स, बिस्किट्स आणि कुकीजमध्येही उतरला. त्यांनी ‘ग्लूटन-फ्री’, ‘ज्वारीपासून बनविलेली कुकीज’ अशी नवीन रेंज आणली. अडचण होती ती पूर्णपणे नवीन कंझम्प्शन पॅटर्नची. पण त्यांनी हेल्थ सेगमेंटमध्ये वेगळेपण टिकवत खास ग्राहकवर्ग जिंकला.
या पार्श्वभूमीवर मराठी तरुणांनी बिस्किट-कुकीज उद्योगात येताना पार्ले किंवा ब्रिटानियासारख्या ब्रँड्सच्या उत्पादनक्षमतेचा, नेटवर्किंगचा आणि सप्लाय चेनचा अभ्यास करायला हवा, पण प्रेरणा मात्र अशा नव्या ब्रँड्सकडून घ्यायला हवी जिथे कल्पकता, सत्यता आणि थेट ग्राहकांशी नातं हे यशाचं मुख्य सूत्र ठरतं. पारंपरिक पाककृतींना नव्या स्वरूपात मांडणं, उदा. डिंक-कुकीज, बाजरी-बिस्किट्स, पुरणपोळी कुकीज, खसखस-नारळ बिस्किटं… ही अशी उत्पादनं आहेत, ज्यात आपण मराठी चव जपून जागतिक मंच गाठू शकतो. अशा उत्पादनांसाठी सोशल मीडियावर स्थानिक भाषेत ब्रँड स्टोरी सांगणं, ग्राहकांच्या भावना समजून घेणं, इन्फ्लुएन्सर वापरणं आणि सीमित ट्रायल उत्पादनांमधून सुरुवात करणं, हे सगळं केल्यास एक नवा ब्रँड पारंपरिक बिस्किट सम्राटांमध्ये स्वतःचं स्थान निर्माण करू शकतो. चव आणि टिकाऊपणा जमला आणि जपला की कुकीज बिस्कीट व्यवसाय हा खिटखिटवाला व्यवसाय न राहता, इझी बेकिंग व्यवसाय होऊन जातो.
हॅपी बेकिंग…