तालवाद्यांचा बादशहा ‘होमी मुल्लन’

पंचमदा यांच्यासोबतची होमी मुल्लन यांची गाणी म्हणजे नवनवे प्रयोगच होते. आशाताईंच्या ‘आओ ना गले लगाओ ना…’ या गाण्यात त्यांनी वाजविलेला ट्रँगल ऐका… शेवटपर्यंत एक मंजुळ ठेका ऐकू येतो. किशोर कुमार आणि लता मंगेशकर यांचं ‘भिगी भिगी रातो में…’ या गाण्यातील वादळाचा आवाज एक पातळ पत्रा लांबपर्यंत हलवत नेत काढला आहे. जवळपास ४० प्रकारची देशी विदेशी पर्कशन वाद्ये वाजविण्यात त्यांचा हातखंडा होता. काही वाद्ययंत्रं तर त्यांनी स्वत: तयार केली होती.
– – –

गुजरात राज्यातील प्रतापगड जवळ सबली या ठिकाणी महाकाली देवीचे मंदिर आहे. या मंदिराजवळ अनेक पाषाण आहेत, ज्यावर आघात केल्यास मधुर नाद निर्माण होतो. कर्नाटक राज्यातील बेल्लारीमधील हंपी शहरातील प्राचीन मंदिरात अनेक स्तंभ असे आहेत, ज्यावर आघात केल्यास नाद ऐकू येतो. अशाच प्रकारचे पाषाण अमेरिकेतील पेनसिल्विनिया येथील रिंगिंग रॉक्स पार्क येथेही आहेत. आपल्या देशात या पाषाणाचा चमत्कार म्हणून जयजयकार केला जातो, तर पेनिसिल्व्हिनियात या पाषाणावर संशोधन केले जाते, एवढाच काय तो फरक. या पाषाणाला शास्त्रज्ञ ‘रिंगिंग रॉक्स’ असे संबोधतात. संगीताच्या विश्वात या पाषाणांना तालवाद्याचे पितामह म्हणायला हरकत नसावी.
एखाद्या वस्तूने दुसर्‍या वस्तूवर आघात केला की ध्वनी निर्माण होतो. हा ध्वनी नादमय वाटू लागला असावा तेव्हा मानवाने तालवाद्यांची निर्मिती केली असावी. पहिला ताल अर्थातच निसर्गाने निर्मिला असावा. संगीताचे मूळ अशा अनेक नैसर्गिक चमत्कारांतूनच निर्माण झाले आहे. यातूनच जगभरातून हजारो तालवाद्यांची निर्मिती झाली आणि आजही होत आहे. इंग्रजीत अशा वाद्यांना ‘Percussion Instrument’ म्हटले जाते. जगभरात अशी असंख्य तालवाद्ये आहेत. संगीतात सर्वच तालवाद्यांना अत्यंत महत्व आहे.
लोकसंगीत हा सर्व संगीताचा प्राण आणि तालवाद्ये हा लोकसंगीताचा प्राण. चित्रपट हे एक अजब प्रकरण आहे. एकाच वेळी व्यवसाय आणि कला याचा तोल सांभाळणारी सर्वात आधुनिक कला. या कलेने कलावंत, तंत्रज्ञ, साहित्य, संगीत, नृत्य सर्व काही सामावून घेतले. चित्रपटात संगीताचे स्थान जसजसे मजबूत होऊ लागले, तसतसे अनेक कलावंताना संधी आणि रोजगार उपलब्ध होऊ लागले. या सर्वांच्या मेळातून अनेक विशेषज्ञही तयार होत गेले. संगीतकार कुठलाही असो, त्याला ज्या चार महत्वाच्या कलावंताची गरज असते ते म्हणजे, वाद्यमेळ संयोजक, तालमेळ संयोजक आणि पार्श्वसंगीत संयोजक. पैकी काही संगीतकार स्वत: पार्श्वसंगीत तयार करीत असत. चित्रपट संगीताचा एक अनोखा मेळा असतो म्हणजे टीमवर्क. यातील प्रत्येक कडी अत्यंत महत्वाची असते. चित्रपट संगीत म्हणजे शब्द, ताल, नाद, लय, भावना यांचा समतोल मिलाप. सर्वांची एकत्रित सुंदर कामगिरी झाली की गाणे सुरेल होते.
होमी भाभा आपल्याला, म्हणजे शिक्षित लोकांना माहीत आहेत, मात्र ‘होमी मुल्लन’ हे नाव माहीत असण्याची शक्यता वाटत नाही. मलाही ते माहीत नव्हते. ‘पर्कशनिस्ट’ हा शब्द माझ्यासाठी एकदम नवखा. मला तर आगोदर हा पार्किन्सससारखा आजार बिजार असेल असेच वाटायचे. ‘Percussion’ ही संज्ञा खरे तर वैद्यकीय क्षेत्रातील आहे. उदा. आपण जेव्हा हाडतज्ज्ञ किंवा दंततज्ज्ञ डॉक्टरकडे जातो, तेव्हा ते एका लहानशा हातोडीने आघात करून दुखणार्‍या जागेचा नेमका बिंदू ओळखतात. पर्कशन म्हणजे आघात पण हलकासा. ‘पर्कशनिस्ट’ हा शब्द याच पर्कशनपासून आलेला. संगीतात तालवाद्यांचे काम म्हणजे नादमय आघात करणे. अनेकदा कुठल्याही लहानमोठ्या वस्तूपासून असे नाद निर्माण करता येतात. या वस्तू अक्षरश: काहीही असू शकतात. ‘पर्कशनिस्ट’ या कामात निपुण असतात. आपल्या मराठी तमाशाची सुरुवात ढोलकीवादनाने होते. सोबत एक तुणतुणेवाला असतो, तसाच एक त्रिकोणी आकाराची धातूची सळी वाजविणारा कलावंत असतो. हे त्रिकोणी धातूवाद्य म्हणजे पर्कशन वाद्य… आणि तो वाजविणारा म्हणजे ‘पर्कशनिस्ट’. सुरुवातीस तुणतुणे आणि ती धातूसळी एक खास लय साधतात. ही लय टिपेला पोहचली की ढोलकीची थाप ऐकू येते व अंगात ताल भिनू लागतो. ते तुणतुणे आणि ती धातूसळी वगळून बघा… मजा नाही येणार… तर होमी मुल्लन हे भारतातील अग्रगण्य पर्कशनिस्ट होते.
या बंगाली बाबूच्या संगीताचा प्रवास कोलकातापासून सुरू झाला. पंकज मलिक या गायक संगीतकाराने तरुण होमीला पहिल्यांदा बंगाली चित्रपटात पर्कशनिस्ट म्हणून संधी दिली. हिंदी चित्रपटसृष्टीत राहुल देव बर्मन यांच्याकडे होमी मुल्लन सहाय्यक म्हणून रुजू झाले आणि पर्कशनिस्टची जादू खर्‍या अर्थाने उमगू लागली. खरे तर ५०-६०च्या दशकात अनेक संगीतकारांनी पर्कशनचा वापर केलेला, मात्र पंचमदांनी होमीच्या कलेचा पुरेपूर वापर करत चित्रपट संगीताला वेगळा आयाम दिला.
तबला, ढोलक, घटम, मांदल, डफ, खंजीरी, चिपळ्या, टाळ, घुंगरू, झांज, ढोल, मंजिरी, दिमडी, डमरू, चिमटा, खुळखुळा वगैरे भारतीय पारंपरिक पर्कशन वाद्य आहेत. पुढे डिस्क ब्लॉक, कोको हॅमर, वुडन बेल, कॅस्टानेट, टॅम्बोरिन, कोंगो बोंगो, सॅप, अ‍ॅकॉस्टिक ड्रम, झायलोफोन, मरीम्बा, गॉन्ग, वुडब्लॉक वगैरे आधुनिक पर्कशन वाद्यांची भर पडली. ही सर्व वाद्यं चित्रपट संगीतात खरेच वापरली जातात का? तर होय. मात्र पूर्वीही वाद्यसंगीतातील रिकाम्या जागा भरून काढत. मात्र पंचम नावाच्या अवलियाने यासारख्या अनेक वाद्यांना मुख्य वाद्य म्हणून वापरले व त्या गाण्यांची गोडी वाढविली. हल्ली तर आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने इतके सुंदर हेडफोन्स व स्पीकर्स आले आहेत की या पर्कशन वाद्यांची खुमारी समजून येते.
५० ते ६०च्या दशकातील काही प्रसिद्ध गीते जी तुम्ही नेहमीच ऐकली असतील, ती आता परत ऐकून बघा. मनोजकुमारच्या ‘शहीद’ नावाच्या चित्रपटात ‘जोगी हम तो लूट गए तेरे प्यार में…’ हे गाणे फक्त ढोलक या वाद्यासोबत आहे. यातील ढोलक वजा करून बघा! ‘श्री ४२०’ या चित्रपटातील ‘दिल की बात सुने दिलवाला…’ किंवा ‘मेरा नाम राजू, घराना अनाम…’ हे डफ आणि घुंगरूवरील गाणे… कॅस्टानेट्स हे एक स्पॅनिश वाद्य म्हणजे आपल्याकडील लाकडी चिपळ्या… ‘अकेली मत जाईयो’ या चित्रपटातील ‘थोडी देर के लिए मेरे हो जाओ…’ या गाण्याच्या शेवटपर्यंत हे वाद्य वाजत राहते… ओ. पी. नय्यर या संगीतकाराने चिपळ्यांऐवजी काचेचे तुकडे वापरून अनेक गाणी तयार केली… ‘यूँ तो हमने लाख हँसी देखे है…’, ‘माँग के साथ तुम्हारा…’, ‘ये या कर डाला तूने…’, ‘जरा होले होले चलो मेरे साजना…’, ‘बंदा परवर थाम लो जिगर…’, ‘पिया पिया पिया मेरा जिया पुकारे…’ ही त्यातल्या घोड्याच्या टापांची गाणी तर फक्त लाकडी ठोकळे वापरून कर्णमधुर केली. १९५५च्या ‘देवदास’मधील ‘आन मिलो आन मिलो श्याम सावरे…’ या भजनात फक्त मंजीरा (टाळ), एकतारा आणि खोल (आपल्याकडील मृदुंगासारखे) ही तीनच वाद्यं वाजविली आहेत. ‘चिक्का’ हे एक पंजाबी लोकवाद्य आहे. डफलीसारखे. मात्र याला छोट्या छोट्या धातूच्या चकत्या जोडलेल्या असतात. राज कपूरच्या ‘जागते रहो’ या चित्रपटात ‘ते की मैं झूठ बोलिया… कोई ना भई कोई ना’ हे पंजाबी गाणे फक्त चिक्कामुळेच गोड झाले आहे.
कॅरेबियन आणि लॅटिन संगीतात ‘माराका’ या दोन्ही हाताने वाजविल्या जाणार्‍या वाद्याचा उपयोग होतो. हे म्हणजे आपल्याकडील वरातीतल्या बँडमध्ये वाजविले जाणारे पत्र्याचे खुळखुळे होय. माराका लाकडी असते, ज्याच्या आत बारीक बारीक छर्रे असतात. अत्यंत संयतपणे हे वाजवावे लागते, नाहीतर गाण्याचा पार खुळखुळा होतो.
होमी मुल्लन यांचे सांगीतिक गुरू होते दिग्गज संगीतकार व पियानो या वाद्यावर कमालीची हुकूमत असणारे वादक व्ही. बलसारा. त्यांनीच होमींना मुंबईत पाठवले. मुंबईत त्यांना एचएमव्ही कंपनीत काम मिळाले व येथेच त्यांची भेट संगीतकार सलील चौधरी यांच्याशी झाली. त्यांनी अनेक संगीतकारांकडे शिफारशी केल्या. होमी यांच्या मृदू स्वभावामुळे आणि बोटात कमालीचे कौशल्य असल्यामुळे कामे मिळत गेली. सुरुवातीस ते अ‍ॅकॉर्डियन आणि पियानो वाजवत असत. मात्र नंतर कावस लॉर्ड या भारतीय चित्रपटसृष्टीतील सर्वात मोठ्या म्युझिक अ‍ॅरेंजर व पर्कशनिस्टने त्यांना खर्‍या अर्थाने घडविले. होमी यांना ते आपले तिसरे अपत्य मानत असत. पुढे होमींनीही आपल्या कर्तृत्वाने त्यांचा वारसा पुढे नेला व श्रेष्ठ दर्जाचे पर्कशनिस्ट झाले.
त्यांनी त्यावेळच्या सर्वच ज्येष्ठ व श्रेष्ठ संगीतकारांकडे कामे केली. नंतर ते पंचमदाकडे रुजू झाले आणि तिथे त्यांचे खरे सूर जुळले ते थेट पचंमदाच्या निधनापर्यंत. त्यांच्याशिवाय ते कुणाकडे सहसा वाजवत नसत. पंचमदासोबतची त्यांची गाणी म्हणजे नवनवे प्रयोगच होते. आशाताईंच्या ‘आओ ना गले लगाओ ना…’ या गाण्यात त्यांनी वाजविलेला ट्रँगल ऐका… शेवटपर्यंत एक मंजुळ ठेका ऐकू येतो. किशोर आणि लताचं ‘भिगी भिगी रातो मे…’ या गाण्यातील वादळाचा आवाज एक पातळ पत्रा लांबपर्यंत हलवत नेत काढला आहे. ‘बडे दिलवाला’ चित्रपटातील ‘तुझमें क्या है दिवाने…’ या गाण्यात शेवटपर्यंत एक छोटेसे आप्रिâकन वाद्य ‘शेकर’ वाजत राहते. हे वजा केले तर गाणे रंगणारच नाही. होमीदांची कमाल म्हणजे ‘होगा तुमसे प्यारा कौन…’ हे शैलेंद्रसिंग यांचे गाणे… या गाण्यात ‘चिक्ए चिक्ए चिक्ए चिक…’ असा ध्वनी शेवटपर्यंत ऐकू येतो. हा आवाज होमीदा यांनी रेगमल पेपरचे दोन तुकडे एकमेकांवर घासून काढला आहे. सोबत कांचा नावाच्या नेपाळी कलावंताचा मादलही शेवटपर्यंत वाजत राहतो.
‘१९४२ अ लव्ह स्टोरी’ या चित्रपटातील ‘रुठ न जाना तुमसे कहूं तो…’ हे प्रसिद्ध गाणे आठवा. यात ‘कडकट्… कडकट्.. कडकट्’ असा एक ताल ठराविक वेळाने ऐकू येतो. लाकडी ठोकळ्यावर गोल चेंडू दांडी वाजवून काढला आहे, ज्याला ‘टेम्पल ब्लॉक’ असे म्हटले जाते. तर अंतरा गाताना ‘छोटा बोंगो’चा वापर केलाय. मेहमूदचे ‘मुथुकोडी कवारी हडा’ या गाण्यात वाजणार्‍या इवल्याशा ‘डुग्गी’मुळे मजा आणते. डुग्गी या वाद्यात तर ते मास्टर होते. ‘द ट्रेन’ चित्रपटातील ‘गुलाबी आंखे…’ या गाण्यात त्यांनी वाजविलेली लाकडी चापट खुंट्या असलेली माळ म्हणजे या गाण्याचा उत्कर्षबिंदू…
जवळपास ४० प्रकारची देशी विदेशी पर्कशन वाद्ये वाजविण्यात त्यांचा हातखंडा होता. काही वाद्ययंत्रं तर त्यांनी स्वत: तयार केली होती, जी त्यांनी पचंमदांच्या गाण्यात वापरली आहेत. ‘मेरे सामनेवाली खिडकी’…आठवा. गाण्याच्या सुरुवातीस जो खास ‘खर्रएएखक… खर्रएएखक’ आवाज येतो तो बांगड्या चिकटविलेल्या नळकांड्यावर कंगवा फिरवून काढलाय. आरडीचे खास ऱ्हिदम मास्टर म्हणजे तालसम्राट मारुतीराव. होमी मुल्लन यांच्या यशात या महान ऱ्हिदमसम्राटाचा मोठा सहभाग असल्याचे ते सांगतात. शिवाय संगीतकार उत्तमसिंग यांचेही ऋण मान्य करतात. चित्रपटातील गाण्यात अशा पर्कशन वाद्याचे प्रयोग जेवढे आर. डी. बर्मन यांनी केले, तेवढे इतर कुणीच केले नसतील.
आधुनिक काळातील अनेक म्युझिक गॅझेट्समुळे आता संगीतातील सर्व बारकावे ऐकता येतात. भारतीय चित्रपटसृष्टीतील तीन गाणी अशी आहेत, ज्यामध्ये तालवाद्यांचा अप्रतिम उपयोग केला आहे. ही गाणी तुम्ही पुन्हा एकदा नव्याने ऐकावीत म्हणजे पर्कशन वाद्यांचा किती सुंदर वापर केला गेला आहे हे समजते. राज कपूर यांच्या ‘जिस देश में गंगा बहती है’ सिनेमातील ‘तुम भी हो, हम भी है दोनो हैं आमने सामने…’ हे गाणे. सुरुवातीचे तालवाद्यांचे तुफान ऐकण्यासारखे आहे. यात जवळपास सर्वच भारतीय तालवाद्ये वापरली आहेत. दुसरे गाणे देव आनंद यांच्या ‘ज्वेल थीफ’मधील ‘होठों पे ऐसी बात…’च्या सुरुवातीचा वाद्यमेळ… यात जवळपास सर्वच प्रकारच्या देशी विदेशी तालयंत्रांचा वापर केला आहे. हे संयोजन पंचमदाचे… गाण्याच्या सुरुवातीस ‘होऽऽ होऽऽ होऽऽ अशी सुरुवात करून मध्ये मध्ये ‘ओऽऽ शालू’ म्हणणारे गायक होते भूपेंद्र सिंग. तिसरे गाणे ‘बहारों के सपने’मधील ‘चुनरी संभाल गोरी…’ हे गाणेही पचंमदांचे.
कधीकाळी जी वाद्ये फक्त संगत करण्यासाठी वापरली जात त्यांना पंचमदांनी मुख्य वाद्ये म्हणून वापरली. हे काम नक्कीच सोपे नव्हते. त्यासाठी प्रचंड आत्मविश्वास आणि निपुणतेची गरज असते. होमी आणि पंचमदा हे असेच एक रसायन होते. १९९४मध्ये पंचमदा जग सोडून गेले, त्यानंतर होमी मुल्लन यांनीही निवृत्ती पत्करली. होमींनी आपल्या आयुष्यातील ५३ वर्षे संगीत सेवेसाठी दिले. त्यांच्यानंतर त्यांची ही वाद्ये मात्र अनाथ झाली असावीत. कारण कुटुंबीय तर आहेत, पण कुटुंबांत हा वारसा पुढे नेणारे कुणी नाही. २०१५मध्ये हा जादूई बोटाचा जादूगार, मितभाषी होमी मुल्लन अज्ञाताच्या प्रवासास निघून गेला.