भारतीय समाजरचनेत विवाहसंस्था ही केवळ दोन व्यक्तींचा भावनिक आणि सामाजिक करार नसून, अनेकदा ती जाती, धर्म, आर्थिक स्तर आणि सांस्कृतिक संहितांमध्ये घट्ट गुंतलेली असते. विशेषत: भारतात विवाह हे बहुतेक वेळा एका विशिष्ट जातीत किंवा पोटजातीतच होतात, जे ‘एंडोगॅमी’ या संकल्पनेखाली येते. अशा अंतर्विवाहांमुळे सामाजिक विषमता वाढते, हे तर ज्ञातच आहे, परंतु अलीकडील संशोधनांमधून असेही स्पष्ट झाले आहे की हे विवाह आपल्या पुढच्या पिढ्यांमध्ये आनुवंशिक दोषांचे प्रमाण वाढवण्यास कारणीभूत ठरतात. त्यामुळे जातीबाहेर विवाह करण्याचा मुद्दा केवळ सामाजिक समतेपुरता मर्यादित न राहता, तो आता आरोग्य, जनुकीय शुद्धता, आणि संततीच्या सर्वांगीण विकासाशी संबंधित एक विज्ञानाधारित आणि दूरदृष्टीपूर्ण निवड ठरतो.
– – –
प्रथमेश गावंडे, आनंद करंदीकर
भारतीय समाजात विवाह म्हणजे केवळ दोन व्यक्तींमधील करार नव्हे, तर दोन कुटुंबांमधील, दोन जातींमधील आणि अनेकदा दोन सामाजिक दृष्टिकोनांमधील संधान असते. या विवाहसंस्थेला हजारो वर्षांची परंपरा, सामाजिक संहितांचा अधिनियम आणि जातीचे बंधन लाभलेले आहे. पण या पारंपरिक चौकटींमुळे केवळ सामाजिक विषमताच नव्हे, तर आरोग्याच्या दृष्टीनेही गंभीर परिणाम घडून येतात. विशेषतः एका विशिष्ट जातीच्या सीमित गटात विवाह केल्यामुळे मुलांमध्ये आनुवंशिक विकारांची शक्यता वाढते, हे अलीकडच्या संशोधनातून पुन्हा पुन्हा सिद्ध झाले आहे. जातीबाह्य विवाह हे केवळ सामाजिक समतेचे साधन नाही, तर ते एक वैज्ञानिकदृष्ट्याही आरोग्यपूर्ण, दूरदृष्टीने उभारलेले पाऊल आहे. या लेखात आंतरजातीय विवाहांचे जनुकशास्त्रीय फायदे, विविध समुदायांतील अनुवंशिक दोष आणि आंतरजातीय विवाहाच्या सामाजिक-सांस्कृतिक परिणामांचा सविस्तर आढावा घेण्यात आला आहे.
जनुकशास्त्राच्या प्रगतीमुळे आज आपल्याला हे स्पष्टपणे समजले आहे की, दोन व्यक्ती जर एकाच आनुवंशिक दोषाचे वाहक असतील आणि त्यांच्यात विवाह झाला तर त्यांच्या संततीला तो आजार होण्याचा धोका अनेक पटींनी वाढतो. ही शक्यता जास्त तीव्र होते जेव्हा एका विशिष्ट जातीच्या किंवा पोटजातीच्या आतच अनेक पिढ्यांपासून विवाह होत आलेले असतात. याला ‘एंडोगॅमी’ म्हणतात. अशा अंतर्विवाहामुळे काही जनुकांचे दोष बळावतात आणि त्यांच्या संततीला आनुवंशिक विकारांचा धोका वाढतो. भारतात अशा प्रकारचे दोष बहुतेक जातींपैकी अनेकात सापडतात. उदाहरणार्थ पारशी समाज, अश्केनाझी ज्यू समाज, चित्तपावन ब्राह्मण, मराठा, कुणबी, ओबीसी जाती, आदिवासी आणि अनुसूचित जाती यांच्यामध्ये ही जोखीम वेगवेगळ्या प्रमाणात आढळते.
पारशी समाजाने अनेक शतकांपासून अंतर्विवाहाची परंपरा टिकवून ठेवली आहे. परिणामी त्यांच्या लोकसंख्येत घट झाली आहे आणि काही विशिष्ट आनुवंशिक विकारांचे प्रमाण वाढले आहे. अश्केनाझी ज्यू समाजात टे साक्स रोग, गॉचर रोग, ब्राका जीन म्युटेशनसारखे विकार वारसा स्वरूपात पिढ्यानपिढ्या जाताना दिसतात. भारतात ‘सेंटर फॉर सेल्युलर अँड मॉलिक्युलर
बायोलॉजी’ या संस्थेने २८०० व्यक्तींच्या जनुकांचे विश्लेषण करून निष्कर्ष काढला की अनेक भारतीय जातींचा आनुवंशिक धोका युरोपियन अश्केनाझी ज्यू लोकांपेक्षा जास्त आहे. हे निष्कर्ष खूप गंभीर आहेत कारण भारतात लोकसंख्या खूप मोठी असूनही जातीपातीत विभागलेली आहे आणि त्यामुळे विवाहसंस्था अजूनही बर्‍याच प्रमाणात बंदिस्त स्वरूपात चालते.
महाराष्ट्रातही विविध जातींमध्ये विशिष्ट जनुकीय दोषांचे प्रमाण दिसून येते. चित्तपावन कोकणस्थ ब्राह्मण समाजात स्पिनोसेरेबेलर अटॅक्सिया, डायबेटीस, स्वयंप्रतिकार विकार आणि काही कर्करोगांची प्रवृत्ती दिसून आली आहे. मराठा आणि कुणबी समाजात थॅलेसेमिया आणि सिकलसेल अ‍ॅनिमिया या रक्तविकारांची उपस्थिती नोंदवली गेली आहे. आदिवासी समाजात विशेषत: सिकलसेल अ‍ॅनिमिया मोठ्या प्रमाणावर आढळतो. ही सारी उदाहरणे हे दर्शवतात की एका बंदिस्त, पिढ्यानपिढ्या चालत आलेल्या विवाहप्रणालीमुळे आनुवंशिक विविधता मर्यादित होते आणि जनुकांतील दोष एका वर्तुळात फिरत राहतात.
या पार्श्वभूमीवर जातीबाहेर विवाह करण्याचे फायदे ठळकपणे समोर येतात. शास्त्रीय भाषेत याला ‘हायब्रीड विगर’ किंवा ‘हेटेरोसिस’ असे म्हटले जाते. याचा अर्थ असा की दोन भिन्न जनुकवाट्यांचे पालक एकत्र आले तर संतती अधिक आरोग्यवान, ताकदवान आणि बौद्धिकदृष्ट्या सक्षम असण्याची शक्यता वाढते. अशा विवाहांमुळे मुलांमध्ये दोषी जनुकांची डबल कॉपी मिळण्याची शक्यता कमी होते, रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते, शारीरिक आणि बौद्धिक विकास अधिक चांगल्या पातळीवर होतो आणि सामाजिकदृष्ट्या अधिक समजूतदार संतती निर्माण होते. विविध संस्कृतींचा समन्वय असलेल्या अशा घरांमध्ये वाढलेली मुले सामाजिक अभिसरणातही अधिक यशस्वी ठरतात.
विविध वैज्ञानिक संशोधन लेखांमध्ये याच निष्कर्षाला अधोरेखित करण्यात आले आहे. उदाहरणार्थ, ‘जर्नल ऑफ जेनेटिक्स अ‍ॅण्ड मोलेक्युलर बायोलॉजी’मध्ये प्रकाशित झालेल्या एका संशोधनात जातीमध्ये विवाह करणार्‍या जोडप्यांच्या संततीमध्ये आनुवंशिक विकारांची शक्यता अधिक असल्याचे स्पष्ट केले आहे. ‘अमेरिकन जर्नल ऑफ ह्युमन जेनेटिक्स’ या नियतकालिकात गुजरातमधील समाजात गोत्र बहिर्विवाह आणि जाती अंतर्विवाहाच्या परिणामांचा अभ्यास करून अच निष्कर्ष मांडले गेले आहेत.
जातीबाह्य विवाहांचा सामाजिक आणि मानसिक परिणामही तितकाच महत्त्वाचा आहे. आंतरजातीय विवाहामुळे जातीच्या भिंती गडद होत जातात आणि समाज अधिक समतावादी होतो. अशा विवाहांमुळे जातीआधारित हिंसाचारात घट होते, मानसिक सहिष्णुता वाढते, सांस्कृतिक देवाणघेवाण घडते आणि लिंगभेदही काही प्रमाणात कमी होतो. अशा विवाहांमध्ये दोन्ही कुटुंबांतील मूल्यप्रणाली, रीतीरिवाज एकत्र येतात आणि त्यातून एक समृद्ध, पुरोगामी आणि खुले विचारांचे सामाजिक वातावरण तयार होते. काही समाजशास्त्रीय अभ्यासांमध्ये असे स्पष्टपणे नमूद केले आहे की आंतरजातीय विवाह झालेले भाग हे सामाजिकदृष्ट्या अधिक समरस, शांततापूर्ण आणि प्रगतिशील झाले आहेत.
दुर्दैवाने, भारतात अजूनही आंतरजातीय विवाहांचे प्रमाण तुलनेत खूप कमी आहे. नॅशनल फॅमिली हेल्थ सर्व्हे (एनएफएचएस) च्या आकडेवारीनुसार, २०१५-१६ मध्ये आंतरजातीय विवाहांचे प्रमाण केवळ ११ टक्के होते. त्यातही अनेक विवाह हे वरच्या जातीतील पुरुष आणि खालच्या जातीतील महिलांमध्ये झालेले असतात, जे सामाजिकदृष्ट्या मोठ्या फरकाने प्रभावित होतात. त्यामुळे खरी सामाजिक समता निर्माण होण्यासाठी सर्व स्तरांमध्ये, सर्व दिशांनी आंतरजातीय विवाह होणे गरजेचे आहे.
या लेखात नमूद केलेले संशोधन, आकडेवारी, आणि विश्लेषण हे केवळ माहितीपर नाही, तर ते वैचारिक आणि सामाजिक कृतीसाठी आवाहन करणारे आहे. जातीबाहेर विवाह करण्याचा निर्णय हा केवळ व्यक्तिगत निवडीचा किंवा प्रेमाचा विषय नाही, तर तो आपल्या पुढच्या पिढ्यांच्या आरोग्याशी, बौद्धिक विकासाशी आणि सामाजिक भविष्याशी संबंधित आहे. आपण जर आपल्या मुलांना आणि त्यांच्या मुलांना निरोगी, बौद्धिकदृष्ट्या सक्षम आणि सामाजिकदृष्ट्या सजग बनवायचे असेल, तर जातीबाहेर विवाह करण्यास प्रोत्साहन देणे ही आजची गरज आहे.
हे खरे आहे की या निर्णयात अनेकदा कौटुंबिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक अडथळे असतात. पण विज्ञान, आरोग्य आणि मानवतेचा विचार करता या अडथळ्यांना पार करणे शक्य आणि आवश्यक आहे. अनेक सामाजिक परिवर्तन चळवळींच्या इतिहासाने हे दाखवून दिले आहे की सुरुवातीला कठोर वाटणारे निर्णय कालांतराने नव्या मूल्यप्रणाली तयार करतात. आंतरजातीय विवाह ही केवळ सामाजिक समतेची दिशा नाही, तर ती विज्ञानसमर्थ, भावी पिढ्यांच्या हिताची आणि प्रगतीची दिशा आहे.
आपण आपल्या पुढच्या पिढ्यांसाठी, अधिक सक्षम नातवंडांसाठी आणि समरस समाजासाठी जातीबाहेर विवाह करण्याची दिशा स्वीकारूया. ही केवळ आजची गरज नाही, तर उद्याच्या आरोग्यदायी समाजासाठी दिलेले महत्त्वपूर्ण योगदान ठरेल.