कर्णधार टेंबा बव्हुमाच्या यशानं दक्षिण आफ्रिकेच्या क्रिकेटवरचे अनेक डाग किंवा शिक्के पुसले गेले. पस्तीस वर्षांपूर्वी वर्णद्वेषाच्या चक्रव्यूहातून बाहेर पडलेल्या या देशानं त्यानंतर कृष्णवर्णीयांना प्रतिनिधित्व देण्यासाठी सकारात्मक प्रयत्न केले. त्याचंच हे फलित. याशिवाय विश्वचषक स्पर्धांमधील ‘चोकर्स’ म्हणून यापुढे त्यांना कुणीही हिणवणार नाही…
– – –
मागच्या शतकात नव्वदीच्या दशकाचा प्रारंभ झाला, तेव्हा भारतात ‘एलपीजी’चे वारे वाहू लागले होते. लिबरलायझेशन, प्रायव्हेटायझेशन आणि ग्लोबलायझेशन म्हणजेच उदारीकरण, खासगीकरण आणि जागतिकीकरण. ही आर्थिक सुधारणा तत्कालीन पंतप्रधान पी. व्ही. नरसिंह राव आणि दूरदृष्टी असणारे अर्थमंत्री डॉ. मनमोहन सिंग यांच्या नेतृत्वाखाली राबवण्यात आली. त्याचे सकारात्मक परिणाम अनेक पातळ्यांवर दिसून आले. १९९०मध्ये साता समुद्रापार दक्षिण आफ्रिकेत नेल्सन मंडेला नामक एका चळवळ्या नेत्याची तुरूंगातून सुटका झाली. वर्षभरातच वर्णद्वेषाच्या भिंती मंडेला यांनी भेदून टाकल्या आणि दक्षिण आफ्रिकेसाठी एका नव्या युगाचा प्रारंभ झाला.
दक्षिण आफ्रिकेच्या क्रिकेटची परंपरा ही सव्वाशेहून अधिक वर्षांची. विश्वचषक क्रिकेटच्या शब्दकोषात येण्याच्या आधीच्या काळात ऑस्ट्रेलिया, इंग्लंड आणि न्यूझीलंडविरुद्ध ते नियमित कसोटी सामने खेळायचे. परंतु देशाला वर्णद्वेषानं पोखरलं आणि आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेनं (आयसीसी) १९७०मध्ये दक्षिण आफ्रिकेवर बंदी घातली. जी दोन दशकांनंतर १९९१मध्ये उठवण्यात आली. ‘खेळांमध्ये जगाला बदलण्याची क्षमता असते’ हे मंडेला यांचे विचार सार्थ ठरले. बंदीतून बाहेर पडल्यानंतर दक्षिण आफ्रिकेने सर्वात पहिला क्रिकेट दौरा केला, तो भारताचा. भारताचं दक्षिण आफ्रिकेशी असलेले ऋणानुबंधच यातूनच स्पष्ट झाले. म्हणूनच ऑस्ट्रेलियाला नामोहरम करून आफ्रिकेनं मिळवलेलं जागतिक कसोटी अजिंक्यपद हे भारतीय नागरिकांनीही आपलं म्हणून साजरं केलं.
गोरे आणि काळे यांच्यातील संघर्ष हा फक्त बुद्धिबळाच्या पटावरील प्याद्यांपुरता मर्यादित नाही, तर जगातील कानाकोपर्‍यांत व्यक्तिगत पातळीवर पसरलेला आहे. क्रिकेट एरव्ही ‘सभ्य गृहस्थांचा खेळ’ म्हणून गौरवला जातो. पण तिथंही ‘ब्लॅक वॉश’, ‘व्हाइट वॉश’ आणि ‘ब्राऊन वॉश’ अशा रंगांच्या आधारे गुणवत्ता ठरवणार्‍या संज्ञा अस्तित्वात आहेतच. नव्वदीचं आफ्रिकन स्थित्यंतर घडत असतानाच केप टाऊनमधील लांगा या झोपडपट्टीत टेंबा बव्हुमाचा जन्म झाला. १७ मे, १९९० हा तो दिवस. त्याच्या आजीनं कौतुकानं टेंबा हे नामकरण केलं. टेंबा याचा अर्थ आशा. एका प्रशिक्षकानं टेंबामधील क्रिकेटची गुणवत्ता हेरली. हाच छोट्या चणीचा शिलेदार पुढे आफ्रिकन क्रिकेटसाठी आशादायी ठरला.
‘लॉर्ड्सवर क्रिकेट खेळणं, हे बालपणी माझ्यासाठी फक्त स्वप्नवत होतं; ते वास्तवात अवतरेल, असं कधीही वाटलं नव्हतं,’’ अशा शब्दांत टेंबानं भावना व्यक्त केल्या. या विश्वजेतेपदानंतर अनेक डाग पुसले गेले. ‘कृष्णवर्णीय आफ्रिकन क्रिकेटपटू’ ही आता टेंबाची ओळख राहिलेली नाही. आता तो समस्त दक्षिण आफ्रिकेच्या यशाचा प्रतीक बनलाय. मखाया एन्टिनी हा बंदीनंतरच्या आफ्रिकेच्या क्रिकेट संघातील पहिला कृष्णवर्णीय क्रिकेटपटू. पण पहिला कृष्णवर्णीय शतकवीर हा बहुमान टेंबानंच पटकावला. बुटका, कृष्णवर्णीय, कोट्यातला खेळाडू अशा अनेक पद्धतीनं त्याची प्रतारणा झाली (आपल्याकडचे काही आरक्षणद्वेष्टेही सोशल मीडियावर त्याची खिल्ली उडवण्याचा मूर्खपणा करताना दिसत होते). परंतु तो खचला नाही. खंबीरपणे उभा राहिला. १० कसोटी सामन्यांपैकी ९ विजय, तर एक सामना अनिर्णीत, ही त्याची कसोटी नेतृत्वाची यशस्वी कामगिरी, बरंच काही सांगणारी…
‘चोकर्स’चा शिक्का पुसला…
‘चोकर्स’ म्हणजेच कचखाऊ हा आणखी एक डाग टेंबाच्या शिलेदारांनी पुसला. हातातोंडाशी आलेले ‘आयसीसी’चे अनेक विश्वचषक याच वृत्तीमुळे गमावल्याचा आफ्रिकन इतिहास बदलला गेला आणि लिहिला गेलं यशाचं एक सोनेरी पान; जे आफ्रिकेच्या क्रिकेटसाठी पुढील अनेक युगं प्रेरणादायी ठरेल. बंदीनंतर केपलर वेसल्स हा आफ्रिकेचा पहिला कर्णधार बनला. तत्पूर्वी, तो ऑस्ट्रेलियाकडून आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट खेळलेला. अ‍ॅलन डोनाल्ड, क्लाइव्ह राइस, जॉन्टी र्‍होड्स असे काही तारे या काळात उदयास आले. कालांतरानं शॉन पोलॉक, लान्स क्लुसनर, डेल स्टेन, एबी डीव्हिलियर्स, गॅरी कर्स्टन अशा काही क्रिकेटपटूंनी आफ्रिकेचं क्रिकेट समर्थ केलं. पण ‘आयसीसी’चं पहिलं यश मिळण्यासाठी १९९८ साल उजाडावं लागलं. त्यावेळी आफ्रिकेनं पहिली आयसीसी नॉकआऊट करंडक स्पर्धा जिंकली. पुढे ‘चॅम्पियन्स करंडक’ असं या स्पर्धेचं नामकरण झालं.
परंतु आफ्रिकेच्या ‘चोकर्स’चा पहिला अध्याय लिहिला गेला तो १९९२च्या एकदिवसीय विश्वचषकात. सिडनीच्या उपांत्य सामन्यात आफ्रिकेला ७ चेंडूंत २२ धावांची आवश्यकता होती. परंतु पावसामुळे एक चेंडूत २२ धावा असं नवं अशक्यप्राय लक्ष्य त्यांना देण्यात आलं. मग १९९९च्या विश्वचषकात ऑस्ट्रेलियाच्या डॅमियन फ्लेमिंगच्या अखेरच्या षटकात आफ्रिकेला ९ धावांची आवश्यकता होती आणि अखेरची जोडी मैदानावर होती. लान्स क्लुसनरनं पहिल्या दोन चेंडूंवर चौकार खेचून ४ चेंडूंत एक धाव अशी विजयाची वाट सोपी केली. परंतु एका निर्धाव चेंडूनंतर एकेरी धाव घेण्याच्या प्रयत्नात डोनाल्ड धावचीत झाला आणि सामना ‘टाय’ झाला. परंतु सुपर सिक्समध्ये आफ्रिकेवर मिळवलेल्या विजयाच्या बळावर ऑस्ट्रेलियाला अंतिम सामन्यासाठी पुढे चाल देण्यात आली. हे शल्य पचवणं डोनाल्ड, क्लुसनरसह सर्वच खेळाडूंना कठीण गेलं. २००३च्या विश्वचषकात पावसामुळे डकवर्थ-लुइस नियमानुसार त्यांचा घात झाला. यावेळी मार्क बाऊचरच्या चुकीमुळे आफ्रिकेचे आव्हान संपुष्टात आलं. २०१५च्या विश्वचषकाच्या उपांत्य सामन्यात पावसामुळे ४३ षटकांच्या झालेल्या खेळात आफ्रिकेने न्यूझीलंडविरुद्ध २८१ धावा उभारल्या. शेवटच्या तीन षटकांत २९ धावांची गरज होती, तेव्हा आफ्रिकेचा विजय निश्चित मानला जात होता. परंतु ग्रँट एलिटनं एक चेंडू शिल्लक असतानाच किवींच्या विजयावर शिक्कामोर्तब केलं. गतवर्षीच्या ट्वेन्टी-२० विश्वचषकात आफ्रिका यावेळी जगज्जेतेपद काबीज करणारच हे पक्क मानलं गेलं होतं. भारताच्या १७७ धावांच्या लक्ष्याचा पाठलाग करताना एक वेळेस आफ्रिकेला २९ धावांत २६ धावांची आवश्यकता होती आणि सहा फलंदाज बाकी होते. परंतु अखेरच्या षटकांत आफ्रिकेचा डाव गडगडला आणि सात धावांनी हृदयद्रावक पराभव त्यांच्या पदरी पडला. यावेळी मात्र आफ्रिकेनं कसोटी क्रिकेटमधील जागतिक अजिंक्यपद पटकावून ‘चोकर्स’पणापुढे पूर्णविराम दिला.
कोटा आणि कोपक
देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमध्ये गौरेतर क्रिकेटपटूंचं प्रतिनिधित्व वाढावं, या हेतूनं दक्षिण आफ्रिकेच्या क्रिकेटमध्ये कोटा पद्धती कार्यरत आहे. संघातील कृष्णवर्णीय खेळाडूंचं आरक्षण निश्चित करणारं हे धोरण. काही टीकाकारांनी अशा नियमांमुळे गुणी गोर्‍या क्रिकेटपटूंवर अन्याय होईल, असे तोशेरेही ओढले. परंतु आफ्रिकेच्या जुन्या वर्णद्वेषी कलंकावर मात करण्यासाठीचं हे सूत्र कृष्णवर्णीय क्रिकेटपटूंसाठी अनुकूल ठरत आहे.
‘कोपक रूल’चा आधार घेऊन अनेक क्रिकेटपटू गेल्या काही वर्षांत आफ्रिकेची साथ सोडू लागले आहेत. त्याचा परिणाम आफ्रिकेच्या क्रिकेटवर होत आहे. कायले एबॉट, मॉर्नी मॉर्केल, रिली रोसो, वेन पार्नेल, जॅक रूडोल्फ, डआने ऑलिव्हियर अशा अनेक क्रिकेटपटूंची नावं घेता येतील. दक्षिण आफ्रिकेनं युरोपियन युनियनशी कोटोनाऊ करारावर स्वाक्षर्‍या केल्या, तेव्हाच त्यांचे क्रिकेटपटू कोपक नियमानुसार इंग्लंड आणि अन्य युरोपियन देशांचं प्रतिनिधित्व करण्यासाठी मुक्त झाले. झिम्बाब्वे आणि कॅरेबियन देशांनाही या कराराचा फटका बसला आहे. इंग्लिश कौंटी आणि परदेशी संघांकडून खेळण्याचं आकर्षण निर्माण होण्याचं एकमेव कारण म्हणजे पैसा. आफ्रिकेच्या क्रिकेटमधील कोटा पद्धतीमुळे स्थान मिळू न शकलेल्या गोर्‍या क्रिकेटपटूंसाठी हा नियम अनुकूल ठरत आहे.
तात्पर्य…
जागतिक कसोटी अजिंक्यपदानं दक्षिण आफ्रिकेच्या क्रिकेटला संजीवनी मिळाली आहे. हा विजय फक्त एका देशानं मिळवलेल्या विजयापर्यंत मर्यादित न राहता आफ्रिकन प्रचलित वर्णद्वेषाच्या जुन्या चालीरीतींना तिलांजली देत नव्या पर्वाला प्रारंभ होतोय, हे अधोरेखित करणारा विजय आहे. आता टेंबाचं यश हे फक्त कृष्णवर्णीय क्रिकेटपटूचं किंवा कर्णधाराचं न राहता सर्वांचं झाले आहे. म्हणजेच अवघा रंग एकचि झालाय!