‘फुर्रर्रर्रऽऽऽ ऐऽऽ थांऽऽब!’ ट्रॅफिक पोलीस शिट्टी फुंकत एक कार थांबवतो. कार करकचून ब्रेक दाबत थांबते. गाडीतला तरुण घाईने उतरत बळे चेहर्‍यावर हसू आणत पोलीस शिपायाकडे धावतो.
‘बोला ना साहेब!’ तरुण हसर्‍या चेहर्‍याने.
‘गाडीची कागदपत्रे दाखव. पियुसी, इन्शुरन्स… हे… आपलं…’ शिपाई महाकष्टाने काही आठवू बघतो.
तो तरुण धावत गाडीकडे जातो. गाडीतून एक सुटसुटीत फाईल घेऊन येतो. ती तो तत्परतेने शिपायाच्या हाती देतो. सगळी इंग्रजीतली कागदं नि जोडीला त्याचं इंग्रजीतून स्पष्टीकरण चालू होतं, ‘लास्ट टाइम वुई… धिस डॉक्युमेंट इज वॅलिड अपटू…’ त्याच्या आय, वुईच्या कॉमेंट्रीमुळे शिपाई मनातल्या मनात जे दिसतील, आठवतील अश्या सार्‍यांच्या आईबहिणीची आठवण काढतो. त्यांप्रती दोन शब्द खर्ची घालतो. यातून काहीही अपेक्षित चूक वा त्रुटी न मिळून आल्याने तीच कागदपत्रं घेऊन शिपाई गाडीजवळ येतो. गाडीचे आरसे, दिवे बघत गाडी भोवती एक पूर्ण प्रदक्षिणा घालतो. प्रदक्षिणा घालताना एक एक गोष्ट अगदी बारकाईने न्याहाळत असल्याचा आव आणत उगीच गाडीला हात लावून कुठे चाचपणी करतो, तर कुठे बराच वेळ डोक्याला हात लावून बसत काही कागदं ठरवून उलटतो. त्यातील कळतील अशा नोंदी समोर धरत फार गंभीर त्रुटी आढळल्यागत चेहरा अति गंभीर करतो.
‘एक तर ही कागदपत्रं अजिबात चालणार नाहीत. पुन्हा बनवावी लागतील,’ शिपाई गुळणी सोडतो.
‘व्हाय? वुई…’ तरुण काही बोलू बघतो.
‘अऽऽय व्हांय व्हांयऽ! इथं मराठीला तो आपला… हां बघ… अभिशाप जर्दा मिळाला ना तो? तव्हापासून इंग्रजी पेपर बंद केले महाराष्ट्र गव्हर्नमेंटनं!’ शिपाई काहीतरी खोट काढल्याच्या समाधानात बोलतो.
‘तुम्हाला अभिजात दर्जा म्हणायचं आहे का? आणि तसा काही आदेश माझ्या पाहण्यात आला नाही कधी?’ तो तरुण शिपायाला दुरुस्त करत एक शंका काढतो.
‘तू पाहिला नसंल पण मी सांगतोय ना? हा जर्दा आल्यापासून सगळं चेंज झालंय बाबा. ड्रायव्हिंग लायसन, पियुसी, इन्शुरन्स असं सगळं मराठीत लागतं,’ शिपाई रेटून बोलतो. पचलं तर पचलं. ह्या बेतानं.
‘पण हे केव्हा घडलं? आणि इतकं मराठी लागू केलं असेल तर जरा बोलताना ही मराठी येऊ द्या की! परवाना, विमा…’ तरुण मराठीचा वर्ग भरवू बघतो.
‘ते बी व्हईल हळूहळू. एकदम होतं का?’ शिपाई तरुणाचं वाक्य तोडत मध्येच बोलतो.
‘पण त्यांना इंग्रजीऐवजी मराठी लागूच करायचं असेल तर आमचे सर्व दाखले प्रमाणित आहेत की? त्यांना फक्त ती इंग्रजीची मराठीत भाषांतरित करावी लागतील. त्यासाठी ते ती कागदपत्रं बाद का ठरवतील?’ तरुण त्याचा तर्क मांडतो.
‘अय वकील! तू गवरमेंटला कायदे शिकवतो का? लावू का तुला सरकारी कामात व्यत्यास आणल्याचं कलम?’ त्याच्या तर्काला तात्काळ काहीच उत्तर न गवसल्यानं शिपाई उसळतो.
‘आधी तुम्ही मराठी नीट शुद्ध बोला हो. जर्दा काय? व्यत्यास काय? शब्दांची अक्षरशः ओलीसुकी भेळ केलीत तुम्ही!’ तरुण त्रासिक चेहर्‍याने तक्रार करतो.
‘मला काय म्हणायचंय ते तुला कळलं ना? बाकीच सोड. चल पावती फाड,’ शिपाई त्याला धमकी देतो.
‘का म्हणून? काय केलं आहे आम्ही?’ एक तरुणी गाडीतून उतरत त्यांच्याजवळ येते.
‘आपले दाखले, कागदपत्रं इंग्रजीत आहेत, ते आता चालत नाहीत. ते आता अभिजात मराठीत हवेत. असं त्यांचं म्हणणं आहे,’ तरुण तरुणीला समजावतो.
‘असा कुठे रूल आला आहे?’ बोलता बोलता तरुणी मोबाईलवर बोटं फिरवते, ‘हे बघा, असा काहीच रूल नाही आहे.’
‘मग मी यर्‍हीचं बोलतोय तर… इथं पोलीस खात्याचा जबाबदार कॉन्स्टेबल तुम्हाला कायदा सांगतोय. त्यावर तुमचा विश्वास नाही आणि ह्या डब्यावर तुमचा विश्वास आहे, हां?’ शिपाई बोलणं रेटतच राहतो.
‘हो, आम्ही एआयला विचारून उत्तर शोधलं आहे. अलीकडे असा काही डिसीजन झालेला नाही. केवळ मराठी पाट्यांबद्दल जजमेंट आलं आहे,’ चुणचुणीत तरुणी खणखणीत उत्तर देते.
‘लई झालं तुमचं. आता चलनच फाडतो,’ शिपाई पुन्हा हुकमी धमकवतो.
‘हो, चालेल. फक्त कोणता लॉ आम्ही फॉलो केला नाही. ते त्यात लिहा,’ तरुणी बघण्यासाठी पुढे होते. मागोमाग तरुण डोकावतो. शिपाई नाईलाजाने पावती लिहू लागतो.
‘हे कलम अवैध आणि क्षमतेपेक्षा अधिक प्रवासी वाहतुकीचं लावताय तुम्ही. आम्ही सगळे मित्र आहोत. आणि कुणीही जास्त बसलेलं नाही आहे. मग असली कलमं का लावताय तुम्ही?’ तरुण सात्त्विक संतापाने विचारतो.
‘हे काय? ही मुलगी तुझ्या मांडीवर बसलेली नव्हती काय? मी बघितलं ना लांबून. आणि ही पोरं तुझी मित्रं आहेत म्हणतो. मग तुझ्यासाठी एकही जण इथपर्यंत का आला नाही? काहीतरी फेकतो तू!’ शिपाई अजब तर्कट देतो.
‘आम्ही हा दंड भरणार नाही. तुमचे सिनियर इन्स्पेक्टर कुठं आहेत? आम्ही त्यांना भेटू,’ तरुणी ठामपणे कारवाई नाकारते.
‘खरंतर तुमच्यावर सार्वजनिक ठिकाणी अश्लील चाळे केल्याचं कलम सुद्धा लावलं पाहिजे. पण जाऊ दे घरच्यांना कळालं तर त्यांना वाईट वाटेल,’ शिपाई तारे तोडतो.
‘लावाच तुम्ही ते कलम. तुम्हाला चिरीमिरी मिळाली नाही की तुम्ही पातळी ओलांडताच. त्यात मुली-मुलांसोबत दिसल्या की तुमचे डोळे विस्फारलेच समजा,’ तरुणी संतापाने आव्हान देते.
‘काहो साहेब! एक शंका होती. विचारू का?’ तरुण दूर कुठेतरी बघत शांतपणे विचारतो.
‘काय वरच्या साहेबांचा नंबर पाहिजे का?’ शिपाई शंकेनं विचारतो.
‘नाही! तुम्ही ह्या रस्त्यावरच्या फक्त खाजगी गाड्याच अडवून सर्व कागदपत्रे बघता की तुमच्या अखत्यारीत इतर गोष्टी तपासण्याचे पण अधिकार आहेत?’ तरुण काही वेगळा विषय मांडू बघतो.
‘नाही, आमच्याकडे रस्त्यावर धावणार्‍या सर्व वाहनांना तपासण्याचे अधिकार असतात!’ शिपाई उत्तर देतो.
‘काहो, तुम्हाला जर त्या पलीकडे धावणार्‍या रेल्वे पण अडवण्याचे अधिकार मिळाले तर फार मज्जा होईल ना तुमची?’ तरुण रेल्वेकडं बोट दाखवत बोलतो.
‘मज्जा म्हणजे? महानगरांत सार्‍या लोकल क्षमतेपेक्षा जास्त प्रवासी घेऊन धावत असतात. त्यात त्या कुठल्या सालच्या बनावटीच्या आहेत? त्यात त्या सुरक्षेचे निकष पाळतात का, वगैरे बाबी तपासल्या तर तुम्ही मालदारच व्हाल. दिसली लोकल की फाड पावती, नाहीतर घे चिरीमिरी.’ तरुणी कळ काढते.
‘अय पोर्री! मी काही लाच घेतली का?’ शिपाई अवसान आणून विचारू बघतो.
‘विषय खात्याचा चालू आहे. तुम्ही अंगावर ओढू नका. इकडं सरकार पंधरा वर्षांवरील गाड्या स्क्रॅप करण्याचं धोरण आणतं तर दुसरीकडे रेल्वे, विमान, हेलिकॉप्टर, जहाज अशा सरकारी वा खाजगी भांडवलदारांच्या वाहतुकीच्या साधनांना कुठलीही नियमबंधनं नाहीत. तुमच्यासारखी मंडळी असलेल्या नसलेल्या चुका शोधत दिवसाचं टार्गेट पूर्ण करणार. तिकडे एकपासून शेकड्यांत माणसं गमावली तरी सरकारी व्यवस्था मढ्याचा निर्ढावलेलेपणा अंगी घेऊन शांत पडूनच असते. तिकडे ट्रॅकची ऊंची वाढवा म्हणून टेप घेऊन बोंबलणारे आज भोंग्याचा टेप वाजवत बसले आहेत,’ तरुण बोलताना खंत व्यक्त करतो.
‘आमचा काय संबंध ना? आम्ही इकडे रस्त्यावर असतो,’ शिपाई पाल झटकावी तसा विषय झटकू बघतो.
‘तुम्ही रस्त्यावर असता ना? मग जी सरकारी वाहनं नियम मोडून विना परवाना रस्त्यावर धावत आहेत. क्षमतेपेक्षा अधिक प्रवासी घेऊन धावत आहेत. ती तुम्ही का अडवत नाहीत? की अपघात घडेपर्यंत रक्ताचे सडे पडेपर्यंत तुमच्या गांधारीच्या पट्ट्या उतरणारच नाहीत का? वाहतूक शब्द आला की नियमन येतंच. पण इथं नियमन खिश्याचं होतं. खिसा भरला की धावली रेल्वे. उडालं विमान. का? जीव इतका स्वस्त आहे का? आजची बोली दहा लाखांची नि उद्याची एक कोटींची केली की लोकांनी हे विसरावं गृहीत धरलं जातं का? रस्त्यावरचे खड्डे, रेल्वेचे ट्रॅक ह्या बेसिक समस्या सुटत नसतील तर आपण प्रगत झालो आहोत का?’ तरुणाच्या प्रश्नावर शिपाई गप्प होतो.
‘अय बाबा! तू गाडी काढ आणि निघ. उगाच डोक्याचा भणका उडवू नको,’ शिपाई पावत्या फाडून कचर्‍यात टाकतो.
‘तू कुणाला काय विचारतो? आपण मतदान करताना लोकप्रतिनिधीला विचारतो का असले प्रश्न? यांना लोकांनी घेतलेल्या खाजगी गाड्या नियमांत हव्यात. पण प्रवासी वाहतूक करणार्‍या सरकारी वाहनांवर, रेल्वेवर, विमानांवर, जहाजांवर यांचं कुठेही लक्ष नाही. थोडक्यात ही लोकं सरकार पुरस्कृत मृत्यू वाहिन्या चालविणार. आपण डोळे बंद करून मतदान करणार. हे आधी बदललं पाहिजे. चल,’ तरुणी तरुणाला सोबत घेऊन जाते.
