स्टालिननं केलेलं हत्याकांड समजायचं असेल तर कम्युनिझम, रशियातला कम्युनिझम, कम्युनिस्ट विचार व व्यवहार यातले महत्वाचे प्रवाह विचारात घ्यावे लागतात. हत्याकांड नेमकं का झालं याचाही विचार व्हायला हवा.
– – –
१९२८ ते १९३५ या काळात सोवियेत युनियनमध्ये (रशिया) सुमारे १.५ कोटी माणसं अनैसर्गिकरीत्या मेली. अनैसर्गिक म्हणजे ती खरं म्हणजे नॉर्मली मरायला नको होती, सरकारी धोरण आणि त्याचा परिणाम म्हणून ती माणसं मेली.
जोसेफ स्टालिन यांनी १९२८ साली शेतीचं सक्तीचं सामुहिकीकरण केलं, त्या मोहिमेत माणसं मेली. सामुहिकीकरणाच्या परिणामी दुष्काळ पडला, उपासमार झाली, अनारोग्य पसरलं, त्यात माणसं मेली. त्या काळात माध्यमं सरकारनं नियंत्रित ठेवलेली होती, माहिती नोंदली जात नव्हती, प्रसिद्ध होत नव्हती. त्यामुळं नेमके आकडे सापडत नाहीत. एकूणात सुमारे १.५ कोटी माणसं मेली असा अंदाज आहे. चार दोन लाख इकडे तिकडे.
पहिल्या महायुद्धात ३३ देशांनी मिळून एकमेकांची १.५ ते २.२ कोटी माणसं मारली.
– – –
घटनाक्रम…
झारशाही उलथवून रशियन राज्यक्रांती. १९१७.
क्रांतीचं नेतृत्व लेनिन.
लेनिनच्या मृत्यूनंतर पक्षाचं, देशाचं नेतृत्व स्टालिनकडं. १९२४.
स्टालिनची पंचवर्षित योजना. १९२८.
सामुहिकीकरण, कुलकांचं निर्दालन. दुष्काळ. १९२८ ते १९३४.
– – –
स्टालिननं लाखो माणसांचा छळ केला, त्यांना क्रूरपणे मारलं. स्टालिनच्या हातून ते कां घडलं याचा विचार करताना स्टालिनचं व्यक्तित्व तपासावं लागतं. स्टालिनला काही मानसिक गंड होते आणि त्याची काही कारणं होती हे आपल्याला समजतं. पण त्याची राजकीय पार्श्वभूमी, त्याचा राजकीय विचार, त्याची राजकीय कारकीर्द हेही भाग समजून घ्यावे लागतात. यातून कोणी कम्युनिस्ट राज्यकर्ता क्रूर असतोच असा अर्थ काढण्याची आवश्यकता नाही. स्टालिनच्या जगण्यात कम्युनिझम हाही एक घटक होता एवढंच लक्षात घ्यायचं. क्रूर नसलेले कम्युनिस्ट राज्यकर्ते सापडू शकतील आणि कम्युनिस्ट नसलेले क्रूर राज्यकर्तेही सापडू शकतील. हेही ध्यानात ठेवायला हवं.
बहरहाल रशियातील कम्युनिस्ट चळवळीचे संदर्भ सतत मध्येमध्ये येत राहतात एवढाच मुद्दा.
– – –
स्टालिननं केलेलं हत्याकांड समजायचं असेल तर कम्युनिझम, रशियातला कम्युनिझम, कम्युनिस्ट विचार आणि व्यवहार यातले महत्वाचे प्रवाह विचारात घ्यावे लागतात. स्टालिन ही एक व्यक्ती म्हणून कशी होती हे जसं महत्वाचं आहे तसंच स्टालिनला बिनधास्त लाखो लोकांचा छळ का करता आला, त्यांना क्रूरपणे मारता का आलं याचाही विचार करावा लागतो.
नरसंहाराला जबाबदार जोसेफ स्टालिन (१८७८-१९५३). पाळण्यातलं नाव इसियोफ झुगासविली. कम्युनिस्ट झाल्यावर त्यानं आपलं नाव स्टालिन (स्टाल या रशियन शब्दाचा अर्थ होतो पोलाद) केलं. स्टालिन झार साम्राज्यातल्या कॉकेशस विभागातल्या
जॉर्जियात जन्मला वाढला. वडील मोची. आई धुलाई कामगार. वडील बेवडे होते. बाय द वे, जॉर्जिया दारुड्यांसाठी प्रसिद्ध आहे. वडील दारूच्या नशेत घरात दंगा करत, जोसेफला बदडून काढत. जोसेफला वडिलांची दहशत होती. मनोवैज्ञानिक म्हणतात की घरातल्या वातावरणामुळं स्टालिनच्या मनात असुरक्षितता गंड तयार झाला, आपल्यावर अन्याय होतो असं त्यांचं मत झालं. घरचं हे वातावरण आणि झारशाहीची दडपशाही या दोन्हीमुळं अन्यायगंड अधिक घट्ट झाला. रशियाच्या सभोवतालचे देश (उदा. जर्मनी) रशियावर आक्रमण करत. त्यामुळं अन्याय आणि असुरक्षितता हे गंड एकमेकांत मिसळून आणखी घट्ट झाले असं मनाच्या अभ्यासकाचं म्हणणं आहे. जे असेल ते असो पण स्टालिन यांचं वागणं हुकूमशाहीचं होतं याबद्दल दुमत नाही.
बालपणी स्टालिनला देवी आल्या होत्या. देवीचे व्रण त्याच्या चेहर्‍यावर टिकले. पुढारी झाल्यावर ते व्रण त्याच्या फोटोत पुसले जात असत. जोसेफची शरीरयष्टी तगडी होती. एक हात दुसर्‍या हातापेक्षा थोडासा आखूड होता, तो चालत असताना ते लक्षात येत असे. लांबलचक कोट वापण्याच्या सवयीमुळे तोकडेपण लक्षात येत नसे. स्टालिन हुशार होता. उत्तम वाचक होता. कविता करत असे. एकपाठी होता. तीक्ष्ण स्मरणशक्ती होती. आठवणी त्याच्या डोक्यात रुतून रहात, कधी डिलीट होत नसत. शाळेत नेहमी वरच्या नंबरात असे. पुरोहित बनण्यासाठी धार्मिक शाळेत गेला. ईस्टर्न ऑर्थोडॉक्स सेमिनरीत शिक्षण पूर्ण झालं खरं, पण जोसेफ प्रीस्ट झाला नाही. सेमिनरीतून बाहेर पडल्यावर १८९६च्या सुमाराला त्यानं मार्क्स वाचला. रशियात झारशाही होती. मार्क्सवर बंदी होती. मार्क्सचं साहित्य वाचणं म्हणजे एक थरार होता. जोसेफ स्टालिन मार्क्सवादी, कम्युनिस्ट, झाला. मोर्चे, निदर्शनं, संप, आंदोलनं, तुरुंगवार्‍या. नेता होण्याची सर्व पूर्वतयारी झाली. कम्युनिस्टांना झारशाही नष्ट करायची होती, समाजवाद स्थापित करायचा होता. झारचा अर्थातच कम्युनिस्टांना विरोध होता, कम्युनिझम पसरू नये यासाठी सर्व प्रकारच्या दडपशाही वाटा झार वापरत असे. कम्युनिस्ट भूमिगत झाले. कम्युनिस्ट वैचारिक तयारी, संघटनात्मक तयारी, गुप्तपणे करत. कम्युनिस्टांची चळवळ कधी उघड असे. कामगारांचे संप, निदर्शनं, मिरवणुका, प्रचार. कधी चळवळ हिंसक असे. सरकारी माणसांचे खून, स्फोट, दहशतवादी कारवाया.
झारशाहीच्या दडपशाहीमुळं कम्युनिस्ट कार्यकर्ते युरोपात आश्रयाला जात, तिथं शिबीरं आणि परिषदा भरवत. कम्युनिस्ट चळवळ आणि विचार आंतरराष्ट्रीय होता. एकूणच जगात परिवर्तन करायचं असल्यानं रशियाच नव्हे तर जगातल्या इतर देशातही क्रांत्या करायचा विचार आणि तयारी कम्युनिस्ट करत असत. पॅरिस आणि लंडन ही कम्युनिस्ट चळवळीतली मुख्य केंद्रं होती.
राज्यक्रांतीपर्यंतच्या कम्युनिस्ट चळवळीच्या प्रवाहात स्टालिन सक्रीय होता. देशात, देशाबाहेर. कधी जाहीर कार्यक्रम, कधी भूमिगत गुप्त कार्यक्रम. स्टालिन लेनिनच्या निकटवर्ती कार्यकर्त्यांत होता, नंतर लेनिनच्या सरकारात मंत्री होता. लेनिनचं स्टालिनबद्दलचं मत चांगलं नव्हतं. स्टालिन झोटिंग आहे, सहकार्‍यांशी अरेरावीनं वागतो असं लेनिनचं मत होतं. लेनिनला पक्षाघाताचे झटके यायला लागल्यावर पर्यायी नेतृत्वाच्या स्पर्धेत स्टालिन उतरला. कट, कारस्थान, दिशाभूल करणारा प्रचार इत्यादी साधनं वापरून स्टालिननं प्रतिस्पर्ध्यांचे काटे काढले, पक्षाधीश झाला, १९२४ ते १९२८ या काळात स्टालिननं पक्षावर पकड बसवली. १९२८ मध्ये सामुहिकीकरण मोहिमेला सुरुवात झाली.
– – –
सामुहिकीकरण हे काय प्रकरण आहे?
मुद्दा आहे समाजवाद या विचारसरणीचा.
समाजवादाचं गतिशास्त्र आणि शास्त्र कार्ल मार्क्सनं (१८१८-१८८३) सांगितलं. (द कॅपिटल, दोन खंड).
उत्पादन साधनांची मालकी आणि उत्पादन व्यवस्थेतले संबंध या दोन घटकांमुळं श्रमिकांचं शोषण होतं; श्रमिकांनी निर्माण केलेलं मोल मालक चोरतात आणि त्यावर बाजारव्यवस्था उभी करतात; उत्पादन साधनांची मालकी समाजाकडं सोपवून समाजाचा कारभार श्रमिकांच्या हाती येणं ही समाजवादी क्रांती. ही क्रांती होते तेव्हा समाजातले सर्व वर्ग नष्ट होतात आणि श्रमिक एवढा एकच वर्ग शिल्लक उरतो. असं मार्क्सचं म्हणणं.
समाजवादी क्रांती होण्यासाठी एक पूर्वपरिस्थिती निर्माण व्हावी लागते. समाजात आधी शेतीवर आधारलेली फ्यूडल, सरंजामी व्यवस्था असते. ती जावी लागते. ती गेल्यानंतर भांडवली व्यवस्था निर्माण होते, समाजाचं औद्योगीकरण होतं. या भांडवलशाही व्यवस्थेत एक बूर्झ्वा (वेतनावर जगणारा मध्यम वर्ग) वर्ग तयार होतो, तो भांडवलशाही परिपक्क करण्याला हातभार लावतो. भांडवलशाही पूर्ण पिकली की समाजात संघर्ष होऊन समाजवाद येतो. उत्पादन साधनांची मालकी समाजाकडं आणि श्रमिकांनी चालवलेली व्यवस्था निर्माण होते.
मार्क्स, एंगिल्स, लेनिन वगैरे मंडळींचे विचार युरोपात राहून, युरोपात केलेल्या अभ्यासातून तयार झाले होते. युरोप-अमेरिकेत बाजार व्यवस्था होती, औद्योगीकरण झालं होतं, बूर्झ्वा वर्ग उदयाला आला होता. त्यामुळं समाजवादी क्रांती युरोपात होईल अशी मार्क्सवाद्यांची अपेक्षा होती. तशी खटपटही त्यांनी केली. पॅरिसमध्ये कम्युनिस्ट कम्यून तयार झाले होते, लंडनमध्ये कामगार संघटना फोफावल्या होत्या. फ्रान्स आणि इंग्लंडमध्ये कम्युनिस्टांनी भरपूर धामधूम चालवली होती, त्यांच्या डाव्या विचाराला त्या देशांत मुळं सापडली होती.
रशियातली सामाजिक स्थिती वेगळी होती. झारशाही होती. लोकशाही नव्हती. औद्योगीकरण झालं नव्हतं, समाज शेतीप्रधान होता. ८० टक्के प्रजा शेतीवर अवलंबून होती. त्यामुळं समाजवादी क्रांती रशियात होणं कठीणच होतं. व्लादिमिर लेनिन (१८७०-१९२४) या नेत्यानं मधला मार्ग काढला. शेतीप्रधान व्यवस्थेला पिकलेल्या भांडवलशाहीपर्यंत नेण्याची वाट त्यानं शोधली. रशियातला फ्युडलिझम वेगळा होता. तिथलं जमीनदार आणि शेती कसणारा शेतकरी यातलं नातं युरोपातल्या जमीनदार-शेतकरी नात्यापेक्षा वेगळं होतं. रशियातला शेतकरी गुलाम होता, तो जमीनदारानं दिलेल्या वेतनावर काम करणारा कष्टकरी होता. झारनं १८६०मध्ये कायदा करून शेतकर्‍याला गुलामगिरीतून मोकळं केलं. पण मालकी मात्र दिली नाही. मालकी हवी असेल तर जमिनीची किमत त्यानं फेडायची, सरकारला द्यायची, अशी तरतूद कायद्यात होती. आधीच शेतकरी साधनहीन, त्यात मालकीची रक्कम तो कुठून देणार? त्यामुळं गुलामगिरी मुक्तीचा कायदा प्रत्यक्षात उतरला नव्हता. परिस्थिती जैसे थे होती. सरकार आणि काही जमीनमालक हे मालक होते, शेतकरी नोकरच होते.
रशिया शेतमालाची निर्यात करत असे. रशिया हे युरोपचं धान्याचं कोठार होतं. निर्यात फायदेशीर ठरत होती, कारण शेती उत्पादनातला श्रम हा मुख्य घटक जाम स्वस्त होता, शेतकर्‍याला गुलामासारखं राबवलं जात असे. एवढ्यावरच भागत असेल तर शेतीची उत्पादनक्षमता वाढवण्याच्या भानगडीत जमीन मालक कशाला पडतील? युरोपात शेतीचं यांत्रीकीकरण झालं होतं. लाकडी औजारांची जागा लोखंडी औजारांनी घेतली होती. खतांचा वापर सुरू झाला होता. शेतीच्या या नव्या तंत्रांचा वापर रशियात होत नव्हता. शेती मागास होती. १८५० नंतर झारशाहीनं औद्योगीकरणाला सुरुवात केली, उद्योगांची मालकी सुरुवातीच्या काळात युरोपीय धनिकांकडं होती.
१९१७ साली समाजवादी क्रांती झाली तेव्हां रशियन अर्थव्यवस्था अजूनही औद्योगिक झालेली नव्हती, बहुतांशी शेतीव्यवस्था होती. शेतकरी अत्यंत वाईट परिस्थितीत जगत होते, समाजात असंतोष होता. विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला मार्क्सवादी विचारांची मंडळी शहरांत संघटना बांधत होती, झारशाहीच्या विरोधात लढत होती, समाजवादी क्रांतीच्या दिशेनं निघाली होती. झारशाही उलथवून कम्युनिस्टांनी प्रत्यक्ष सत्ता हाती घेण्याचा क्षण १९१७ साली उजाडला.
लेनिन पक्षाधीश होते. समाजात आधी भांडवलशाही यायला पाहिजे असं लेनिनचं मत होतं. त्यांनी समाजवादी भांडवलशाही असा मार्ग शोधला. रशियामध्ये भांडवल निर्माण व्हायला हवं, उद्योग निर्माण व्हायला हवेत. यासाठी त्यांनी उदार मार्ग शोधला. थेट साधनांची मालकी सार्वजनिक करणं त्यांनी टाळलं. शेतीतला मालक त्यांनी दूर केला आणि शेती सहकारी केली. शेतकर्‍याला अधिक धान्य बाजारात न्यायला परवानगी दिली. अवजड उद्योग त्यांनी सरकारी केले, पण छोटे आणि मध्यम उद्योग त्यांनी खाजगी ठेवले. सर्वसाधारण नियंत्रण सरकारच्या हाती ठेवलं.
कम्युनिस्ट पक्षात आणि एकूण रशियन समाजात अनेक राजकीय विचारधारा होत्या. काही लोक शुद्ध भांडवलशाही विचारांचे होते, काही उदारमतवादी होते. कम्युनिस्टांमध्येही काही लेनिनपेक्षा अधिक डावे होते, काही लेनिनपेक्षा अधिक उजवे होते. शिवाय राजेशाहीचे समर्थक होतेच. अशी विविध विचारांची मंडळी आपापल्या परीनं लढत होती. जगात पहिलं महायुद्ध सुरू होतं, त्याचा परिणाम रशियावर झालेला होताच. रशियन अर्थव्यवस्था वाईट स्थितीत होती. या सर्वाचा परिणाम म्हणून रशियात अराजक होतं, यादवी होती.
लेनिन अराजक आणि यादवीला तोंड देत राज्य करत होते.
या धुमश्चक्रीत स्टालिन होता. लेनिनचा मृत्यू होईपर्यंत स्टालिनचं वागणं संधीसाधू होतं, तो कधीही निश्चित भूमिका घेत नसे. सत्तेत टिकून राहाणं, सत्ता हस्तगत करणं जमेल अशा रीतीनं तो भूमिका घेत असे. लेनिनची अर्धसमाजवादी व्यवस्था आपल्याला मंजूर आहे असं स्टालिन वेळोवेळी म्हणाला. पण त्याचं मन अधिक डाव्या, अधिक कडव्या समाजवादी धोरणाकडं झुकलेलं होतं. एकूणात असं दिसतंय की आपलं खरं धोरण काय आहे हे दाखवण्यासाठी निरंकुश सत्ता हाती लागण्याची वाट स्टालिन पहात होता.
१९२८ मध्ये स्टालिननं सामुहिकीकरणाचा निर्णय जाहीर केला. शेतीची मालकी सरकारकडं. थेट समाजवाद, मधला लेनिनवादी अर्धसमाजवादी मार्गाचा त्याग.
– – –
देशात धान्याचं उत्पादन किती व्हावं, धान्याची किंमत काय असावी, शेतीतून किती धान्य कोणत्या किमतीला सरकार ताब्यात घेणार याचा निर्णय सरकार घेणार. गोळा केलेलं धान्य आंतरराष्ट्रीय बाजारात विकून मिळालेल्या परकीय चलनाच्या आधारे अवजड उद्योग उभारणार, त्या उद्योगांची मालकी सरकारकडं असणार. गोळा झालेलं धान्य शहरी जनता, नोकरशाही, लष्कर, कामगार यांना नियंत्रित दरात देणार.
जमिनीच्या एकीकरण आणि सामुहिकीकरण करण्यासाठी गावोगाव कमिट्या नेमल्या. कमिटीवर तीन प्रतिनिधी असत, रशियन भाषेत तीन जणांचं मंडळ म्हणजे ट्रोयका, आपण त्याला त्रिकूट म्हणू शकतो. त्रिकुटात एक स्थानिक माणूस आणि दोन बाहेरचे. त्यात एक पोलिसांचा आणि एक प्रशासनाचा. त्रिकूट गावात पोचत असे. कागदपत्र तपासून जमीन एकत्रित केल्याची नोंद होत असे. किती शेतकरी कुटुंबं, त्यातली किती माणसं वगैरे नोंदी. मग किती धान्य सरकार वसूल करणार, त्याचा कोटा सांगितला जात असे. तो कोटा वसुली हे त्रिकूट करत असे. कोटा सरधोपट पद्धतीनं ठरवलेला असे, शेतकर्‍याची कुवत, उत्पादनक्षमता यांचा विचार केला जात नसे.
सुरुवातीपासून शेतकर्‍यांचा या प्रक्रियेला विरोध होता. कारण शेतीत उत्पन्न होणार्‍या मालावर, शेतकर्‍यांकडं असलेल्या प्राण्यांवर आता शेतकर्‍यांचा हक्क उरला नव्हता. धान्य गोळा करायला त्रिकूट पोहोचू लागलं, तेव्हा रशियातली औद्योगिक स्थिती खालावलेली होती. कापड उद्योगातलं उत्पादन घसरलं होतं, तिथं कामगार संप करत होते. उत्पादन कमी झाल्यानं कापडाच्या किंमती वाढल्या होत्या. त्रिकूटाकडून शेतकर्‍याला जेवढे पैसे धान्याच्या बदल्यात मिळणार होते, तेवढ्या पैशात शेतकरी कापडचोपड खरेदी करू शकला नसता. शेतकर्‍याला दैनंदिन जगण्यासाठी लागणार्‍या औद्योगिक वस्तू महाग आणि त्यांचं धान्य मात्र स्वस्त. शेतकरी धान्य खरेदीला विरोध करू लागले.
त्याच वेळी अफवा पसरली होती की इंग्लंड रशियावर आक्रमण करणार आहे. युद्ध सुरू झालं तर हाताशी धान्य हवं या विचारानं शेतकरी सरकारला धान्य देत नव्हते, धान्य साठवत होते. अफवांचं निराकरण कसं होणार? युरोपात त्या काळात वर्तमानपत्र हे माहिती प्रसाराचं महत्वाचं साधन होतं. लोक पेपर वाचत असत. गंभीर आणि सवंग अशा दोन्ही प्रकारचे पेपर युरोपात निघत. रशियात क्रांतीनंतर कम्युनिस्ट पक्षानं पेपरांवर ताबा मिळवला होता. पेपरात कुठल्या बातम्या गेल्या पाहिजेत, कुठल्या जाता कामा नयेत यावर स्टालिनचा ताबा होता. कम्युनिस्ट पार्टीची अनेक पत्र होती, त्यात प्रावदा होतं. स्टालिन एकेकाळी प्रावदाचे संपादक होते. थोडक्यात असं की माहितीच्या प्रसारणावर कम्युनिस्ट पक्षाचं म्हणजेच सरकारचं नियंत्रण होतं. हे नियंत्रण जनतेला माहित होतं. पेपरात येणारी माहिती सरकार-कम्युनिस्ट पक्षाच्या गाळणीतून निघालेली असते हे लोकांना कळलं होतं. परिणाम असा की सरकारी माध्यमांवर लोकांचा विश्वास नव्हता.
१९२८. वसुलीचे आकडे गोळा झाले तेव्हा अपेक्षित वसुलीपेक्षा २५ लाख टन कमी धान्य मिळाल्याचं लक्षात आलं. शेतकरी जास्त भाव मागत होते. आली का पंचाईत. जास्त भाव दिला तर वाढलेल्य्ाा भावात परदेशातले व्यापारी धान्य खरेदी करणार नाहीत. निर्यात संकटात. वाढलेल्या भावात देशातली जनताही धान्य खरेदी करायला तयार नव्हती. कामगार, सरकारी लोक, लष्कर, पोलिस या सर्वांना स्वस्तातच धान्य हवं होतं. परिणामी धान्याचे भाव वाढवून द्यायला पक्ष आणि सरकारचा विरोध.
स्टालिनचा नवा आदेश निघाला. ‘कुलक धान्य साठवून ठेवत आहेत, साठेबाजी करत आहेत, त्यांना धान्याचा काळाबाजार करायचा आहे. त्यांची मिजास उतरवली पाहिजे. धान्याचा पूर्ण कोटा वसूल झाला पाहिजे. पुन्हा गावात जा. विरोध करणारे कुलक शोधा. त्यांच्यावर कारवाई करा. काहीही करा पण धान्य ताब्यात घ्या.’
कुलक म्हणजे कोण?… पाहू या पुढच्या भागात.