वर्गाच्या बेड्या तोडणारा संवेदनशील दिग्दर्शक

बिमलदांची जागतिक चित्रपटसृष्टीवर बारीक नजर होती. शिवाय तंत्रज्ञानाचा अभ्यासही सूक्ष्म होता. कृष्णधवल चित्रपटात प्रकाश योजनेला खूप महत्व असते. शॉडो अ‍ॅण्ड शेडचे अचूक ज्ञान त्यांचे चित्रपट बघताना लक्षात येतं. चित्रपटात छोट्या छोट्या प्रतिकांचा खूपच सुंदर वापर ते करीत असत. ८ जानेवारी हा बिमलदांचा स्मरण दिवस होता. यानिमित्त हा खास लेख…
– – –

सरंजामशाही, हुकूमशाही, राजेशाही वा जमीनदारी या सर्वच शोषणावर उभ्या असतात. त्यामुळे या व्यवस्थेतील माणसे बहुतांशी संवेदनहीन असतात, हे एक वैश्विक सत्य आहे आणि हे वास्तव आपण नाकारण्यात अर्थ नाही. प्राचीन काळापासून भारतीय समाज या सर्वाचा अनुभवही घेत आला आहे. ब्रिटिश वसाहतवादी होते व त्यांना आपले साम्राज्य जगभर पसरवायचे होते. ते दूरदर्शी व चलाखही होते; त्यामुळे भारतावर राज्य करताना येथील पारंपरिक व्यवस्थेची वीण विस्कटणार नाही याचीही त्यांनी काळजी घेतली. पण हे घडत असताना जगातील आधुनिक शिक्षणाच्या वार्‍यांना त्यांनी पायबंदही केला नाही. चित्रपटसृष्टीची मुहूर्तमेढ ब्रिटिशांमुळे रोवली जाऊ शकली हे एक सत्य आहे.
दुसर्‍या महायुद्धाचा सर्व जगावर प्रचंड प्रभाव पडला होता. जागतिक स्तरावर १९४०च्या आसपास ‘इटालियन निओ-रिअलॅस्टिक सिनेमा’ची चळवळ जोमात सुरू झाली होती आणि भारतात या कालखंडात अनेक नामवंत चित्रपटसंस्था जोमाने काम करू लागल्या होत्या. यामध्ये उच्चशिक्षित वर्गातले असंख्य तरूण ओढले गेले होते. त्यांच्यापैकी एक म्हणले बिमल रॉय. भारतीय चित्रपटसृष्टतले बारकावे आत्मसात करत असताना त्यावेळी युरोपात जोमात असलेल्या इटालियन निओ-रिअलॅस्टिक सिनेमाचा प्रचंड प्रभाव त्यांच्यावर पडला. त्यातूनच पुढे त्यांच्या अमर कलाकृती जन्माला आल्या. हा एक योगायोग म्हणावा की नियती?
खरं तर बिमल रॉय यांचा जन्म श्रीमंत जमीनदार घराण्यातला. ऐषेरामात जगता येईल अशी श्रीमंती असताना ते या मायानगरीकडे ओढले गेले. नुसते ओढले गेले नाही तर जे चित्रपट त्यांनी केले ते त्यावेळच्या समाजव्यवस्थेवर प्रश्नचिन्ह निर्माण करणारे ठरले. म्हणूनच हा माणूस खूप मोठा वाटतो. जमीनदारीमुळे सर्वसामान्य भरडली जाणारी माणसे आणि जातीव्यवस्थेमुळे हीन दिन झालेला एक फार मोठा समूह या जमीनदाराच्या पोराला अस्वस्थ करू शकतो, यावरून हा तरूण संवेदनशील होता आणि आपल्या चित्रपटात ही संवेदनशीलता त्याने जपली देखील. कदाचित म्हणूनच वास्तवादी व सामाजिक भान असलेले चित्रपट ते तयार करू शकले.
सध्याच्या बांगलादेशामधील ढाकाजवळच्या सुआपूर येथील जमीनदारच्या घरात ते जन्मले. चित्रपट माध्यमाच्या ओढीने ते कलकत्यात आले. त्यावेळी ‘न्यू थिएटर्स प्रायव्हेट लिमिटेड’ ही मातब्बर चित्रपट संस्था कलकत्त्यात चित्रपटनिर्मिती करत होती. बिमलादा इथे रूजू झाले. संस्थेचे दिग्दर्शक पी. सी. बरूआ यांच्याकडे ते पब्लिसिटी फोटोग्राफर म्हणून काम करू लागले. या संस्थेचा ‘देवदास’ त्यावेळी प्रचंड गाजत होता. बिमलदांच्या डोक्यात या देवदासने पूर्ण शिरकाव केला होता आणि भविष्यात ते देखील याच विषयावर चित्रपट बनवणार होते. न्यू थिएटर्समध्ये असताना ते समातंर चित्रपट चळवळीतही सक्रिय होते.
हळूहळू न्यू थिएटर ओसरणीला लागली. बिमलादांना आता मुंबईशिवाय पर्याय नव्हता. १९५०मध्ये त्यांनी हृषिकेश मुखर्जी (संकलक), नवेंदू घोष (पटकथाकार), असित सेन (सहाय्यक दिग्दर्शक), कमल बोस (कॅमेरामन) यांना घेऊन मुंबई गाठली. नंतर काही महिन्यांनी सलील चौधरी (संगीतकार) हेही त्यांना सामील झाले. विशेष म्हणजे बिमलदांचे हे सर्वच सोबती कालातंराने चित्रपटसृष्टीतील दिग्गज बनले. यात हृषिदांचे सहाय्यक गुलजार हेही होते.
१९५२मध्ये बिमल रॉय यांनी आपली दुसरी इनिंग्ज सुरू केली. आधीच्या चित्रपटांची चर्चा मी टाळतो आहे, कारण बिमलदांचे अत्यंत महत्वाचे चित्रपट हे १९५२ ते १९६६ या कालखंडातले आहेत. दिग्दर्शक म्हणून जागतिक पातळीवर जे त्यांचा लौकिक झाला तो याच काळात. बिमलदांनी या काळात ‘माँ’ (१९५२), ‘परिणीता’ (१९५३), ‘दो बिघा जमीन’ (१९५३), ‘नौकरी’ (१९५४), ‘बिराज बहू’ (१९५४), ‘बाप बेटी’ (१९५४) ‘देवदास’ (१९५५), ‘यहुदी’ (१९५८), ‘मधुमती’ (१९५८), ‘सुजाता’ (१९५९), ‘परख’ (१९६०), ‘प्रेमपत्र’ (१९६२), ‘बंदिनी’ (१९६३) असे १३ चित्रपट केले. यापैकी ‘परिणीता’, ‘दो बिघा जमीन’, ‘बिराज बहू’, ‘देवदास’, ‘यहुदी’, ‘मधुमती’, ‘सुजाता’, ‘बंदिनी’ हे त्यांचे असे चित्रपट आहेत, ज्यांच्यामुळे त्यांची दखल जागतिक चित्रपटसृष्टीला देखील घ्यावी लागली. प्रत्येक चित्रपटाचा विषय वेगळा असला तरी त्यांची सामाजिक भानाची पकड मात्र विलक्षण होती.
‘दो बिघा जमीन’ हा त्यांनी अनुभवलेल्या जमीनदार व्यवस्थेचा परिपाकच होता. एखादे वाहन ओढण्यासाठी पशूचा वापर करणे, हेही आताच्या काळात लोकांना गैर वाटू लागले आहे. त्या काळात त्याचे कोणालाच वावगे वाटण्याचे कारण नव्हते, पण एखाद्या माणसाने एखादे वाहन पशूसारखे ओढत न्यावे आणि त्या वाहनावर माणसांनी स्वार व्हावे, हा अमानुष प्रकार आजही मन काळवंडून टाकतो. ‘दो बिघा जमीन’मध्ये एका प्रसंगात घोडागाडी आणि माणूसगाडी याच्यातील एक रेस आहे. शंभू महातो (बलराज सहानी) आपल्या दो बिघा जमिनीचा तुकडा जमीनदाराच्या तावडीतून सोडविण्यासाठी कोलकात्यात येऊन रिक्षा ओढण्याचे काम करू लागतो. एकदा एक पैसेवाली असामी याच्या रिक्षात बसते. शंभू रिक्षा ओढत असताना एक घोडागाडी त्याला ओव्हरटेक करते. ते बघून ती असामी शंभूला म्हणते, तू जर या घोडा गाडीच्या पुढे गेलास तर तुला जास्त पैसे देईन. आणि मग सुरू होते ती माणूस आणि पशू यांच्यातील रेस… खरं तर आजही ही रेस कुठे थाबंलीय? ती सुरूच आहे. वाहनं बदलली असतील, माणसं बदलली असतील, पण रेस कायम आहेच.
बलराज सहानी या अभिनेत्याने या प्रसंगात अक्षरश: कमाल केली आहे. त्यांनी स्वत: खरोखरच ही रिक्षा ओढली. कलकत्त्याच्या सिंमेट रोडवरून भर दुपारी ते अनवाणी पायाने रिक्षा ओढत होते आणि कुणालाच हे समजले नाही की हा माणूस बलराज सहानी आहे. आपल्या कामाप्रती अशी निष्ठावान माणसे होती म्हणूनच आमच्या चित्रपटांचा डंका परदेशापर्यंत वाजू शकला. ‘नीचा नगर’ या चित्रपटानंतर कान फिल्म फेस्टिवलमध्ये पुरस्कार प्राप्त करणारा ‘दो बिघा जमीन’हा दुसरा चित्रपट ठरला. हिंदी सिनेमासृष्टीतील सर्वोत्कृष्ट २५ चित्रपटांत या चित्रपटाची गणना होते.
‘सुजाता’ आणि ‘बंदिनी’ हे दोन्ही चित्रपट स्त्रीप्रधान व्यक्तिरेखा असलेले. दोन्हीमध्ये नूतनचा उत्कृष्ट अभिनय आहे. ‘सुजाता’ ही एका अनाथ अस्पृश्य मुलीची कथा. अत्यंत टोकदारपणे बिमलदांनी ती हाताळली होती. त्या काळची समाजव्यवस्था बघता अस्पृश्यता हा समाजाच्या नसानसांत भिनलेला विषय खूपच कमी लोकांनी हाताळला आहे. कदाचित व्यवसाय डोळ्यासमोर असावा. ‘बंदिनी’ हा विषय देखील असाच. एक तरूण स्त्री खुनाच्या आरोपात तुरूंगवास भोगत आहे. फ्लॅशबॅक पद्धतीचा अत्यंत सुंदर वापर करत ही बंदिनी बिमलदांनी उलगडून दाखविली आहे. या चित्रपटाने उत्कृष्ट अभिनेत्री, दिग्दर्शन, छायालेखक, ध्वनी संयोजक आणि कथा असे पाच फिल्मफेअर पुरस्कार मिळवले. १९६३चा राष्ट्रीय पुरस्कार पण या चित्रपटाने मिळवला. नूतनच्या अभिनयक्षमतेचे सर्व पैलू बिमलदांनी यात उलगडून दाखविले आहेत.
‘मधुमती’ हा तसा एका अर्थी सुंदर आदर्श व्यवसायिक चित्रपट. ऋत्विक घटक यांची कथा पटकथा असलेल्या या चित्रपटात पुनर्जन्माची कथा अत्यंत वेगळया पद्धतीने सादर केली गेली. मात्र या चित्रपटाच्या यशात सर्वात मोठा वाटा सलील चौधरी यांच्या संगीताचा होता. सर्वच गाणी एकापेक्षा एक सरस आहेत. हा चित्रपट आणखी एका वेगळ्या कारणांनी गाजला. त्या वर्षी या चित्रपटाला सात राष्ट्रीय तर सहा फिल्मफेअर असे तब्बल १३ पुरस्कार मिळाले. फिल्मफेअर पुरस्कारांचे हे रेकॉर्ड ३७ वर्षे अबाधित होते. पुढे १९९५मध्ये प्रदर्शित झालेल्या ‘दिलवाले दुल्हनिया ले जाएगें’ने हे रेकॉर्ड तोडले. यातील सर्व गाणी शैलेंद्र यानी लिहिली होती.
बिमलदांची जागतिक चित्रपटसृष्टीवर बारीक नजर होती. शिवाय तंत्रज्ञानाचा अभ्यासही सूक्ष्म होता. कृष्णधवल चित्रपटात प्रकाशयोजनेला खूप महत्व असे. शॅडो अँड शेडचे अचूक ज्ञान त्यांचे चित्रपट बघताना लक्षात येतं. चित्रपटात छोट्या छोट्या प्रतीकांचा खूपच सुंदर वापर ते करीत असत. नूतनच्या चेहर्‍याचे अतिशय सुंदर क्लोजअप्स ‘सुजाता’ आणि ‘बंदिनी’मध्ये बघायला मिळतात. गुलजार यांना बंदिनीमध्ये सर्वप्रथम गीतलेखनाची संधी बिमलदांनी दिली… ते गाणं होतं, ‘मोरा गोरा अंग लै ले…’
राजाराम सूर्यवंशी या माझ्या फेसबुक मित्राने बिमलदांसंदर्भात एक सुंदर निरीक्षण नोंदवलं होतं. ते म्हणाले होते, ‘बिमलदांमुळे मला फ्रेडरिक एंगल्सची किंवा ठाण्याच्या डॉ. संतुजी लाड यांची आठवण होते. बिमलदा जसे जमीनदारपुत्र होते, तसाच एंगल्सही कारखानदाराचा पुत्र होता. बिमलदांप्रमाणे भांडवलदाराचा पुत्र असूनही त्याची नाळ त्याचा मित्र कार्ल मार्क्स याच्याबरोबर शोषित पीडित कामगारवर्गाशी जोडली गेली होती. शोषणविहीन समाजाची स्वप्नेही त्याने कार्ल मार्क्सबरोबर पाहिली होती. त्यातूनच एकोणिसाव्या शतकातील सुरूवातीच्या कालखंडात अर्धे जग या जोडीने निर्माण केलेल्या मार्क्सवादी विचारसरणीने भारावले गेले होते. डॉ. संतुजी लाड हे घरादाराने सुखवस्तू होते, पण त्यांची नाळ भारतातील आद्य कामगार नेते नारायण मेघाजी लोखंडे या मित्राशी जोडली गेली होती, त्यांच्यामुळे मुंबईतील नव्याने तयार होत असलेल्या शोषित पीडित कामगार या (जात) वर्गाशी जोडली गेली होती. जसा एंगल्सशिवाय मार्क्स पुरा होऊ शकत नव्हता, तसेच डॉ. संतुजी लाडांशिवाय नारायण मेघाजी लोखंडे यांचे कार्यही पूर्ण होऊ शकले नसते. बिमल राय काय, एंगल्स काय किंवा डॉ. संतुजी लाड काय; ही सर्व संवेदनशील मनाची माणसे होती, म्हणून ते आपल्या वर्गातील जातीच्या बेड्या तोडून शोषितांच्या दु:खाशी परकायाप्रवेश करून समरस झाली होती.’
बिमलदा हे इंडियन पीपल्स थिएटर असोसिएशन (इप्टा) या पुरोगामी, डाव्या विचारांच्या नाट्यसंस्थेशीही जोडले गेले होते. ऋत्विक घटक, बलराज सहानी, सलील चौधरी आदी सर्व या पुरोगामी विचारांचे असल्यानेच ‘दो बीघा जमीन’, ‘नीचा नगर’ आदी चित्रपटांच्या निर्मितीमध्ये इप्टाचाच पुढाकार होता. आपल्या विचारसणीशी अनेक माणसं आयुष्याच्या शेवटापर्यंत एकनिष्ठ राहिली त्यापैकी बिमलादा पण एक होते. त्यांची सर्वात मोठी मुलगी रिंकी हिने प्रसिद्ध दिग्दर्शक बासू भट्टाचार्य यांच्याशी दोन्ही कुटुंबाचा विरोध पत्करून लग्न केले. दुर्दैवाने बिमलदा अल्पायुषी ठरले. पत्नी मनोबिना आणि रिंकी, यशोधरा, अपराजिता या तीन मुली व जॉय रॉय या मुलांना मागे ठेवून आठ जानेवारी १९६६ रोजी वयाच्या ५६व्या वर्षी त्यांनी पॅकअप केले.