गणपतीचं ‘लंबोदर’ असणं दर्शवतं की विश्वाची उत्पत्ती त्याच्या उदरातून झालेली आहे. माझ्या भक्ताचं पोट सदैव भरलेलं राहो हेच ‘लंबोदर’ सुचवतो. त्याच्या हातांत पाश, अंकुश आहे. तो भक्ताला उपभोग घे असं ही सांगतो परंतु उपभोगावर ‘अंकुश’ही असावा असेही गणपती आपल्याला सुचवतो. शेतीची, धरीत्रीची पूजा करा. ‘माते’ला आणि ‘माती’ला सांभाळा, तिचा आदर करा असा संदेश देणारा श्रीगणेश आपला लाडका असल्यास नवल ते काय?
– – –
जगातील प्राचीन अशा आपल्या हिंदू धर्मात ईश्वर एकच असला तरी त्याची अनेक रुपं मान्य केली आहेत. ईश्वर निर्गुण निराकार आहे हे मान्य करतानाच हिंदू धर्माने, ईश्वराला सगुण साकार बनवूनही पुजलं आहे. आपला ईश्वर आपण जसा मूर्ती रुपात साकारतो, श्रद्धेने पुजतो, त्याच आणि तेवढ्याच श्रद्धेने आपण निसर्गातही देव शोधतो. ईश्वर सर्वव्यापी असून अवघे चराचर व्यापून वर दशांगुळे उरतो असं मानणार्‍या आपल्या पूर्वजांनी, निसर्गातल्या विविध चल-अचल रूपातला ईश्वर स्वीकारला त्यात नवल ते काय! आपला ईश्वर एखाद्या सर्पाच्या रुपात असतो, प्राण्याच्या रुपात असतो किंवा मग अगदी रस्त्याच्या कडेला पडलेला धोंडाही असू शकतो. विश्वातल्या सर्व गोष्टी ईश्वराने निर्माण केलेल्या असून प्रत्येक गोष्टीत ईश्वराचा अंश असतो असं आपण मानतो.
मानवी बुद्धीच्या, आकलनाच्या पलीकडचं, ते देवाचं अशा तर्कशास्त्रातून आपल्या प्राचीन संस्कृतीतील देव/देवतांचा जन्म झाला आहे. धर्म ही संकल्पना अस्तित्वात येण्यापूर्वी हिन्दू संस्कृतीनंतर विविध प्रदेशांत जन्म पावलेल्या इतर संस्कृतीतही याच विचाराने विविध देवतांचा जन्म झाला. या सर्वांनीच निसर्गात देव पाहिला. जगातील इतर प्राचीन संस्कृती काळाच्या ओघात जन्म पावलेल्या इतर धर्मांच्या प्रभावाखाली लुप्त झाल्या, तरी हिंदू संस्कृती मात्र आजपर्यंत टिकून राहिली आहे. हिंदू संस्कृतीतील देवांची प्राचीन रुपं आजही कायम राहिली आहेत. आपण उगवत्या सूर्यात देव पाहिला, कलेकलेने लहान आणि मोठ्या होत जाणार्‍या चंद्रात देव पाहिला. कडाडणार्‍या विजेत देव पाहिला आणि वादळी वार्‍यांसह कोसळणार्‍या पाण्यातही देव पाहिला. आकाशाला स्पर्शायला निघालेल्या उत्तुंग डोंगरालाही आपण देव मानलं आणि त्याच डोंगराचं उदर पोखरून त्यात वास करणार्‍या सर्पालाही आपल्या संस्कृतीने देवस्वरूप मानलं. आकाशात रात्री चमकणारे तारे आपल्याला देवस्वरूप भासले, तर त्यांना झाकोळणार्‍या मेघाला आणि सूर्य-चंद्रांना ग्रासणार्‍या ग्रहणांनाही आपण ऊग्ररुपातील देवांची जागा दिली. प्रचंड मोठा हत्ती आणि हिंस्त्र वाघ-सिंहांनाही देवत्व मिळालं. याचं एकमेव कारण म्हणजे आपल्या पूर्वजांना त्यांच्याबद्दल वाटणारं आश्चर्य किंवा भीती. निसर्गातील सर्वच गोष्टी त्यांना अचंबित करणार्‍या आणि त्यांच्या बुद्धीला आकलन न होणार्‍या असल्याने, त्या पूर्वजांनी त्यांना देव मानलं असावं यात नवल नाही. आजही जेव्हा एखादी गोष्ट घडण्यामागचा कार्यकारण भाव कळला नाही की आपण ‘देवाची करणी आणि नारळात पाणी’ किंवा ‘ईश्वराची लीला’ असं म्हणतोच ना? मग हजारो वर्षांपूर्वी आपल्या पूर्वजांची काय परिस्थिती असेल?
निसर्गाच्या या घटकांना आणि शक्तींना पूर्वजांनी पुढे कधीतरी त्यांना भावलेल्या/सुचलेल्या आकारात साकारून त्यांचे पूजन करण्याची सुरुवात केली, ती त्या शक्ती आपल्यावर नेहमी प्रसन्न असाव्यात या भावनेतून. माणूस हा निरीक्षण करणारा आणि त्यातून अर्थ काढणारा प्राणी आहे. निसर्गातील घटनांची प्रथम भीती, नंतर त्यातून त्याचं जागं झालेलं कुतूहल आणि पुढं त्या कुतूहलापोटी केलेल्या निरीक्षणातून त्यांना निसर्गाची काही उलगडलेली आणि काही न उलगडलेली कोडी यांचा सुंदर मिलाफ आपल्या दैवतांमध्ये झालेला दिसेल.
झाडाला कळ्या येतात, त्यांची फुलं होतात, फुलांतून फळं धरतात, फळं पिकून फुटतात आणि त्याच फळांच्या बिया जमिनीत रुजून पुन्हा त्याच जातीच्या नवीन झाडाचा कोंब जमिनीतून उगवतो आणि पुन्हा हे चक्र सुरु होतं. झाडांच्या जीवनचक्राच्या तल्लख निरीक्षणातून शेतीचा शोध लागला. एका जातीच्या बिया दुसर्‍या ठिकाणी टाकल्या, तरी त्या ठिकाणी तशीच फळं देणारं झाड उगवतं, या प्रयोगातून शेती जन्माला आली, तरी असं का होतं, याचं आकलन न झाल्याने देवस्वरुप मिळालेल्या निसर्गाच्या घटकांत आता मातीचीही भर पडली आणि ती ‘भूमाता’ झाली. अपत्यजन्माच्या वेळीही अशीच काहीशी क्रिया घडते हे निरीक्षणातून पूर्वजांच्या लक्षात आलं आणि म्हणून ‘भूमाते’प्रमाणे स्त्रीमध्येही काहीतरी अचाट शक्ती असली पाहिजे, या श्रद्धेनं त्यांनी स्त्रीलाही ‘देव’स्वरूप मानलं. माती, मादी आणि माता या शब्दांतलं साम्य हेच तर सांगत असावं!
शेतीमुळे स्थिर झाल्यामुळे पोट भरण्यासाठी शिकारीच्या मागे धावण्याची गरज उरली नाही आणि त्याचा उपयोग माणसाने शेतीविषयक विचार करण्यात घालवला असावा. नांगरणी केल्याने पीक चांगलं येतं हेही त्यांच्या लक्षात आलं. त्यासाठी ताकदवान बैलाचा उपयोग होऊ शकतो हेही कालांतराने लक्षात आलं आणि बैलांची उपज करणारी गाय ही ‘गोमाता’ म्हणून आपल्या अत्यंत महत्वाच्या देवतांच्या यादीत जाऊन बसली ती आजतागायत. शेतीपूर्व काळात जंगलात लागणार्‍या प्रचंड वणव्यांमध्ये मृत पावलेल्या प्राण्यांचं मांस रुचकर लागतं, हे माणसाच्या ध्यानात आलं होतं. ‘अग्नी’चा तेव्हाच देव झाला होता. वणव्यात जळून गेलेल्या झाडांच्या जागी नवीन झाडं जोमाने वाढतात हे लक्षात आलेल्या पूर्वजांनी तोच प्रयोग शेतीतही केला, तो यशस्वी झाला. आजही आपण शेतजमिनीत भाजावळ करतो ते पूर्वजांच्या निरीक्षणातून विकसित झालेलं शास्त्र आहे. बी रुजून येण्यासाठी पाण्याचीही आवश्यकता असल्याने ‘वरूणा’लाही देवत्व मिळालं. ज्यांना देव मानलं, त्यांची पूजा करणं हे ओघानंच आलं. मग माती, पाऊस, अग्नी, गाय यांची पूजा करणं सुरु झालं. यात देवाने आपल्यावर नेहमी प्रसन्न असावं ही भावना तर होतीच, त्याचबरोबर महाप्रलय येऊन आपलं नुकसान होऊ नये ही भावनाही असावी. पृथ्वी, अग्नी, पाणी, वारा आणि आकाश (उजेड) या शेतीसाठी अत्यावश्यक घटकांना म्हणूनच धर्मशास्त्रांत ‘पंचमहाभूतां’चं स्थान मिळालं. शेतीसाठी आवश्यक सर्व घटकांचं एकत्रित दर्शन होणं आपल्या पूर्वजांना आवश्यक वाटलं असावं. त्यासाठी एखाद्या प्रतीकाचं नेहमी समोर असणं गरजेचं वाटू लागलं असावं आणि आपल्या पूर्वजांच्या कल्पनाशक्तीने, शेतीसाठी आवश्यक असणार्‍या सर्व घटकांचा मिलाफ केला, मिश्रण केलं आणि आपल्या देशाच्या आराध्यदैवताचा, ‘भगवान शंकरा’चा जन्म झाला, त्याची पूजा सुरु झाली, अशी माझी धारणा आहे. आपला देश आजही कृषिप्रधान देश म्हणूनच ओळखला जातो आणि या देशाचं आराध्य दैवत महादेव हेच आहे.
देशाच्या अष्टदिशांतील कोणत्याही गावात गेल्यास तिथं शंकराचं मंदिर नाही असं होत नाही. महादेवाची पूजा म्हणजे शेतीची पूजा हा त्याचा साधा अर्थ. भगवान शंकराचं अवघं स्वरुपच शेतीचं आहे. त्याचा वास हिमालय पर्वतात असतो. पर्वत हे मातीचं प्रतिक. शंकराने जटांमध्ये गंगा धारण केलीय. पर्वतातून नद्या उगम पावतात. याचा अर्थ शेती फुलवणार्‍या त्या नद्यांचं, पाण्याचं प्रतीक. अंगाला फासलेलं भस्म आपण शेतीत करत असलेल्या भाजावळीतून निर्माण झालेल्या राखेचं प्रतीक. शंकराचं वाहन नंदी म्हणजे शेतीसाठी आवश्यक गोवंशाचं-बैलाचं प्रतीक. भगवान शंकराने समुद्रमंथनातून निघालेलं विष प्राशन केलं अशी पौराणिक कथा आहे. हे विष प्राशन करताना त्यातील काही थेंब पृथ्वीवर पडले आणि ते साप-विंचू आदी प्राण्यांनी प्राशन केले आणि ते विषारी झाले असंही ती कथा सांगते. शेतीसाठी साप हा उपकारक आहे आणि म्हणून त्याचं विष सहन करूनही शंकराने त्यांना कंठावर गुंडाळून ठेवलाय. चंद्रप्रकाश वनस्पतीवाढीसाठी आवश्यक असतो असं आधुनिक विज्ञान सांगतं, तेच तर शंकराच्या जटांतील चंद्रकोर सुचवते. माती, पाणी, गो, सर्प, चंद्र या सर्व शेतीसाठी आवश्यक असलेल्या घटकांचा ‘संकर’ हाच ‘शंकर’ म्हणून मनुष्य रुपात आपण साकारला आणि त्याची पूजा करायला सुरुवात केली. शंकराची पूजा म्हणजे शेतीची पूजा, शेतकर्माची पूजा, शेतकर्‍याची पूजा.
माणसानंच देवाला जन्म दिला असल्याने देव हे माणसाचं अपत्य झालं आणि मग जे जे आपल्या जीवनात घडतं किंवा घडू शकेल, ते ते त्या देवाच्या जीवनातही घडू लागलं किंवा घडलेलं पाहणं मनुष्याला आवडू लागलं असावं. त्यावर मग कथा रचल्या जाऊ लागल्या. शंकरही याला अपवाद कसा ठरेल? मग शंकराला पार्वती बायको म्हणून मिळाली. शंकर-पार्वतीचं प्रेम, रुसवे-फुगवे, शंकराने रागाने निघून जाणं, मग पार्वतीनं मनधरणी करणं, त्यावर शंकराने प्रसन्न होऊन वर देणं, दोघांचं फिरायला निघणं, द्युत खेळणं आदी मनुष्याच्या जीवनांत घडणार्‍या गोष्टी शंकराच्या जीवनातही घडू लागल्या. मनुष्यरुपात साकारलेल्या शंकराच्या जीवनात त्या काळच्या मनुष्यजीवनाचे प्रतिबिंब पडणं अगदी स्वाभाविक होतं.
शेतीरुपी महादेवाचं लग्न करायची वेळ आली आणि त्यासाठी माणसाने बायको मुक्रर केली ती पार्वती. पार्वती ही हिमालयाची कन्या. हिमालय हा पर्वत आणि पर्वताची मुलगी ती पार्वती. पार्वतीचा मुलगा तो गणपती. गणपती हा फक्त पार्वतीचा मुलगा होता, शंकर-पार्वतीचा नव्हे, हे लक्षात घेण्यासारखं आहे. शंकर-पार्वतीचा मुलगा कार्तिकेय, गणपती नव्हे. गणपतीच्या जन्माची कथा सर्वांनाच माहित आहे. पार्वती आंघोळीला बसली असता, कुणी येऊ नये म्हणून पार्वतीने आपल्या अंगावरील मळापासून एक मुलगा बनवून पहार्‍यावर ठेवला. पुढे शंकर तिथे येतो, त्याला तो मुलगा रोखतो, शंकर रागाने त्याची मान उडवतो आणि मग पार्वतीच्या हट्टाने त्या मुलाला हत्तीचं डोकं लावतो आणि गणपती जन्मतो अशी काहीशी ती कथा.
आई आंघोळ करत असता तिथे प्रत्यक्ष तिच्या पतीला, म्हणजे शंकरालाही प्रवेश न देणारा पार्वती’माते’चा पुत्र म्हणून गणपतीची आपल्याला पहिल्यांदा ओळख होते. पार्वतीने स्नानास बसण्यापूर्वी तिच्या अंगावरील मळापासून श्री गणेशाची बालमूर्ती घडवली हा या कथेचा सुरुवातीचा भाग. लहानपणी आश्चर्याची वाटणारी ही गणेशजन्माची कहाणी पुढे मोठेपणी प्रश्न म्हणून समोर उभी राहिली आणि पहिला प्रश्न पडला तो असा की लहान बाळाइतकी मूर्ती घडवायची झाल्यास पार्वतीच्या अंगावरील किती मळ लागला असेल आणि त्यासाठी पार्वती किती वर्ष आंघोळीवाचून राहिली असेल हा! पुढे कुठेतरी वाचनात आलं, की ही कथाही शेतीचं माहात्म्य सांगणारी आहे. ‘पार्वती’ ही हिमालयाची म्हणजे ‘पर्वता’ची कन्या आणि तिच्या अंगावरील मळ म्हणजे ‘माती.’ पार्वती स्नानाला बसलीय याचा अर्थ पावसाळा सुरु झालाय आणि पावसामुळे मऊ झालेल्या मातीपासूनच मूर्ती/प्रतिमा तयार करता येते. तेच तिने केलं आणि श्रीगणेशाचं पूर्वस्वरुप तयार झालं. पावसामुळे चिखल झालेल्या मातीला ‘गारा’ असाही एक शब्द आहे. माती आणि पाणी एकत्र करून जो मऊशार चिखल कुंभार बनवतात, त्यालाही ‘गारा’च म्हणतात. पावसामुळे तयार झालेल्या मऊशार ‘गारा’पासून पार्वतीने ज्या बालप्रतिमेला जन्म दिला म्हणून ‘गारा’ शब्दापासून पार्वती ‘गौरी’ झाली असणं शक्य आहे. गणेशोत्सवात म्हणून तर गौरीचं महत्व! गौरी म्हणजे माती, पावसामुळे चिखल झालेली आणि पेरणीस योग्य अशी शेतजमीन. तीच गौरी, तीच पार्वती! गणपतीत गौरीपूजनाला सारखंच महत्व का दिलेलं आहे, हे यावरून लक्षात येईल आणि गणपती मातीचा का असावा हेही कळेल.
आता गणपतीच्या स्वरूपाकडे बघू. गणपतीचं मुख ‘हत्ती’चं आहे आणि ‘हत्ती’ हे आपल्या संस्कृतीत पूर्वापार काळापासून समृद्धीचं प्रतीक मानलं गेलं आहे. ही समृद्धी शेतीतून, पीक-पाण्यातून निर्माण झाली आहे. हत्ती शाकाहारी असूनही तो प्रचंड मोठा, बुद्धिमान आणि ताकदवानही आहे. आज लोक मर्सिडीज किंवा बीएमडब्ल्यूसारख्या महागड्या गाड्या बाळगत असले, तरी दारी हत्ती झुलणे म्हणजेच श्रीमंती ही आजही मराठी जणांची श्रीमंतीची कल्पना आहे ती त्यामुळेच. गजान्तलक्ष्मी हा शब्दप्रयोग उगीच नाही आला.
गणपती ‘एकदंत’ आहे. त्याचा एक दात तुटलेला आहे आणि तुटलेला तो दात त्याने त्याच्या एका हातात धारण केलेला आहे. नीट निरीक्षण केलं, तर हा तुटलेला दात दिसतो ‘नांगरा’सारखा; नव्हे त्याचा अर्थ ‘नांगर’ असाच आहे. गंमत म्हणजे कन्नड भाषेत ‘नांगर’ व ‘दात’ याला ‘कोळ्ळ’ किंवा ‘कोळ्ळु’ हा एकच शब्द आहे हे कृ. पां. कुलकर्णींचा मराठी व्युत्पत्तीकोश सांगतो. पेशवाईत एखाद्या गावाला शिक्षा म्हणून त्या गावावरून ‘गाढवाचा कोलु’ म्हणजे गाढवाचा नांगर फिरवायचे, तो हाच नांगर.
कोकणात गणपतीला इतर कोणतही, अगदी सोन्या-चांदीचं डेकोरेशन केलं गेलं तरी त्याच्या डोक्यावर टांगलेली लाकडी मंडपी आणि त्यात केलेली तेरडा, कांगणी, कवंडाळं, सोनतळ, तेरवाड इत्यादी पावसाळी पाना-फुलांच्या मांडणीला अतोनात महत्व आहे. त्याच्या डोक्यावरील मंडपीत विराजमान होण्याचा हक्क केवळ पावसाळ्यातच उगवणार्‍या या रानफुले-फळांचाच. गणपतीला ‘दुर्वा’ आवडतात… दुर्वा आणि डोक्यावरील मंडपीत लावलेली रानटी पाने-फुले हे पावसामुळे शेतीतून उगवलेल्या ‘धान्या’चं आणि त्यातून येणार्‍या ‘धना’चं प्रतीक आहे. ‘धन-धान्य’ हा समृद्धीदर्शक शब्द कृषिसंस्कृतीतूनच उगम पावलाय असं म्हणायला हरकत नाही.
गणपतीचं वाहन ‘उंदीर’. उंदीर हा पिकाचा क्रमांक एकचा शत्रू. या उंदराला गणपतीने वाहन म्हणून निवडलं असून त्यावर त्याचे पूर्ण नियंत्रण आहे. हे वाहन नियंत्रणाबाहेर जाऊ नये म्हणून त्याने कमरेला सर्पही गुंडाळलेला आहे. ‘उंदीर’ आणि ‘साप’ या प्रतीकांतून पिकाचं रक्षण करण्याची हमी गणपतीने भक्ताला दिलेली आहे. गणपतीच्या पूजनातून सर्पपूजनही अपेक्षित आहे.
गणपतीचं ‘लंबोदर’ असणं दर्शवतं की विश्वाची उत्पत्ती त्याच्या उदरातून झालेली आहे. माझ्या भक्ताचं पोट सदैव भरलेलं राहो हेच ‘लंबोदर’ सुचवतो. त्याच्या हातांत पाश, अंकुश आहे. तो भक्ताला उपभोग घे असंही सांगतो, परंतु उपभोगावर ‘अंकुश’ही असावा असेही गणपती आपल्याला सुचवतो. शेतीची, धरित्रीची पूजा करा. ‘माते’ला आणि ‘माती’ला सांभाळा, तिचा आदर करा असा संदेश देणारा श्रीगणेश आपला लाडका असल्यास नवल ते काय?
अशा शेतीचक्राचं मूर्तिमंत प्रतीक असणार्‍या शंकर, पार्वती आणि गणपती या कुटुंबाचा अर्थ मला मनापासून भावलाय. हा अर्थ मला अनेक महानुभवांनी रचलेल्या ग्रंथांच्या वाचनातून गवसला आहे. शंकर-पार्वती-गणपती ह्यांचं पूजन म्हणजे शेतीसाठी आवश्यक माती, पाणी, अग्नी, वारा आणि आभाळ यांचं प्रतीकरुपातलं पूजन.. प्राचीन पूर्वजांनी साकारलेलं हे सृजनाचं प्रतीक आपण आजही मनोभावे पुजतोय, मात्र त्यामागची मूळ पवित्र भावना आपण हरवून बसलोय. ती सर्वांना कळावी, शेती व शेतकरी यांचं महत्व सर्वांना कळून शेती उत्तम, व्यापार मध्यम व नोकरी कनिष्ठ ही उतरंड आपल्या समाजात पुन्हा प्रस्थापित व्हावी यासाठी हा लेखनप्रपंच..
सर्वांना गणेशोत्सवाच्या शुभेच्छा!
गणपती बाप्पा मोरया!
