लहान बाळापासून म्हातार्‍या माणसांपर्यंत चंदूला सगळे ‘चंदू’च म्हणायचे. बहुधा त्याची बायको, सासरची मंडळीदेखील त्याच नावाने बोलावत असतील. लहान मूल बोलू लागले की चंदूची ओळख अशीच करून दिली जायची, ‘हा बघ हा चंदू’.
चंद्रमोहन असे खरे तर त्याचे भारदस्त नाव होते. एवढे भारदस्त नाव आईवडिलांनी कुठल्या हिशोबाने ठेवले हा संशोधनाचा विषय आहे. कदाचित चार मुलींच्या पाठीवर हा मुलगा झाला म्हणून काहीतरी वेगळे नाव ठेवावे असे वाटले असावे. त्याला स्वतःलादेखील पूर्ण नाव विचारले तर त्याचा गोंधळ उडेल.
शाळेत जाताना रस्त्यात चंदूचे स्टेशनरीचे दुकान लागत असे. ते खरे तर त्याच्या वडिलांचे होते. पण संपूर्ण गावात सगळे चंदूचे दुकान म्हणूनच ओळखत. आदिम काळापासून चंदू दुकानात असावा इतका तो तिथला होता. दिवसाच्या कुठल्याही प्रहरात गेलो तरी दुकानात चंदूच असे. त्याची बाकीची कामे तो कधी करायचा कुणास ठाऊक? आम्ही पहिलीत शाळेत जाऊ लागलो, तेव्हा चंदू नववीत असेल. शाळेला त्याच्या दुकानावरून जावे लागे. चंदू गल्ल्यावर कधीच नसायचा. गल्ला बापाचा आहे म्हणायचा. एक स्टूल दुकानात ठेवलेले होते. वेळ पडली तर त्यावर तो बसत असे.
‘कोनगावकर शालोपायोगी वस्तू भांडार’ अशा नावाचे ते दुकान होते, पण आजही कोणाला त्याचे नाव विचारले तर आठवणार नाही. चंदूचे दुकान म्हंटले की कोणीही सांगेल.
चंदू आमच्या शाळेत होता, पण त्याला शाळेत बघितले असे शिक्षकदेखील खातरीने सांगणार नाहीत. त्याला ओळखायचे मात्र सगळे. अगदी मुख्याध्यापक सुद्धा.
शाळेत नाव घालून तो कसाबसा शिकला. रोज दुकानात मात्र शाळेच्या गणवेशात बसलेला असायचा. शाळेत जात नाही तर गणवेश का घालतो असा प्रश्न पडायचा, पण बहुधा दुसरे कपडे घेण्याची त्यांची ऐपत नव्हती. कसेबसे भागत असणार.
गरीबी, दुःख याची तमा चंदूच्या गावीही नव्हती. तो एकदम मस्तराम होता. देखणा होता. फॅशन म्हणून केस थोडे वाढवलेले असायचे. वडिलांच्या लक्षात आले किंवा कोणी वडिलांना त्याबद्दल काही विचारले की मग त्याच्या डोक्याचा एकदम मिलिटरी कट होत असे. पण तो तसाही देखणा दिसायचा. सावळा, मोठाल्या पापण्या असलेले नितळ निरागस डोळे, गजराजासारखे कान, वयापेक्षा जास्त उंची आणि हाताची लांबसडक बोटं. वयात आलेल्या मुली त्याला बघण्यासाठी म्हणून काहीही कारण काढून त्याच्या दुकानात जात. कितीतरी वेळ उगीचच त्याच्याकडे कसल्या तरी साहित्याची चौकशी करत बसत. कित्येक जणींचा भेटण्याचा अड्डाच चंदूचे दुकान होते. मुली चक्क त्याला अभ्यासातील अडचणी विचारायच्या. पण चंदू त्यांना कधीही बधला नाही. दुकानात येणारे प्रत्येक गिर्‍हाईक त्याला त्याच्या घरातील सदस्याप्रमाणे वाटे. त्यामुळे या मुलींशी तो वावगे वागण्याची सुतराम शक्यता नव्हती.
अभ्यासात फारसा गती नसलेला चंदू व्यवहारात मात्र हुषार होता. दुकानाची मांडणी त्याला हवी तशी त्याने करून घेतली होती. दुकान काढल्यावर काही वर्षे वडील तिथे बसत; पण चंदू फारसा शिकत नाही हे बघून, आणि त्याला दुकानात बसण्यात स्वारस्य आहे हे बघून वडिलांनी तो पाचवीत असतानाच दुकान त्याच्या हवाली केले आणि स्वतः दुसरीकडे नोकरी धरली.
तेव्हापासून हे शालोपयोगी वस्तू भांडार चंदू बघतो.
मुलांना सकाळी शाळेत जाताना वस्तू आठवत म्हणून तो साडेसहालाच दुकान उघडत असे. जाणार्‍या येणार्‍या मुलांना हटकत असे.
‘अय मन्या, अरे पाचवीत ना तू? आज नकाशा आणायला सांगितला ना बाईंनी? घेतला नाहीस?’
मन्या खरेच नकाशा विसरलेला असायचा. मग तो म्हणत असे, ‘चंदू पैसे नाहीत रे.’
‘मागितले का मी? उद्या आण येताना. लिहून ठेवतो.’
असे म्हणून त्याने कधी कुठे लिहिलेले बघितले नाही. शाळेत न जाताही कुठल्या वर्गाला आज काय आणायला सांगितले आहे याची त्याला पक्की खबर असे आणि त्याप्रमाणे तो बरोबर माल खपवत असे.
वह्या पुस्तकं तर दुसर्‍या कोणाच्या दुकानातून घेण्याची कल्पनासुद्धा आम्ही करू शकत नव्हतो. वर्ग सुरू होण्याच्या दहा दिवस आधी तो दुकानाबाहेर पाटी लावत असे. कुठल्या वर्गाच्या मुलांनी कधी पुस्तके घ्यायला यायचे ते त्यात लिहिलेले असे.
एवढे करून कोणीही शिस्तीत त्या दिवशीचे त्या दिवशी गेले नाही पण त्याने पाटी लावणे बंदही केले नाही.
‘स्मिता, अगं चौथीला गेलीस ना तू? घ्या तुमचे शिवाजी महाराज,’ असे म्हणत इतिहास हातात पडत असे. पुस्तकाच्या आत काय आहे हे त्याला ठाऊक होते.
‘यावर्षीच्या तुमच्या भूगोलात काही दम नाही बेट्या. अंटार्क्टिकाचा अभ्यास काय देते हे मंडळ. अंडी नेली तर सहा महिने उबणार नाहीत एवढी तिकडे थंडी. आम्ही काय करणार त्याचा अभ्यास करून? बंटी, स्वेटर घालून पुस्तकं उघड रे,’ असला फुटकळ विनोद सुद्धा करत असे.
शास्त्र, गणित, भाषा सगळं त्याला ठाऊक होतं. पण पेपर लिहिताना मात्र त्याची गडबड होत असे. त्यामुळे बरोबरीची मुले पुढे निघून गेली तरीही हा नववी पासच राहिला.
शाळेच्या रस्त्याने जाताना चंदू दुकानात दिसला नाही, असे कधीच झाले नाही. एकदा रात्री उशिरा गावाहून येताना त्या रस्त्याने आलो, दुकान बंद होते तेव्हा आपण रस्ता चुकलो की काय अशी शंका आली.
चंदूला शेकडो हात होते की काय कुणास ठाऊक? शाळेत जाताना आणि येताना त्याच्या दुकानावर गर्दी लोटत असे. पण आपल्याला वस्तू लवकर मिळाली नाही म्हणून कधीही कोणाला चिडावे लागले नाही. फारच झाले तर तो ओरडत असे, ‘ए बन्या, टाचा उंच कर आणि पेन्सिलचा बॉक्स काढ वरून. एकच पेन्सिल घे. माझे लक्ष आहे.’
गिर्‍हाईकालाच कामाला लावणारा अजब दुकानदार होता. तो कधीही कोणाला रस्त्यात दिसला नाही. लग्नात, कार्यात दिसला नाही. त्याची मठी ठरलेली होती. ते त्याचे दुकान. तो स्वतः शिकत नसला तरी पोरांना उगीच दर्डावत असे, ‘अभ्यास नीट करा रे. नाहीतर माझ्या हाताखाली पुस्तकं उचलायला ठेवीन बेट्या हो.’
कोणी कधीही त्याला घाबरत नसताना तो मात्र त्याचे रागावण्याचे कर्तव्य पार पाडत असे. आईवडील मुलांना धमकी देत, ‘अभ्यास केला नाहीस तर त्या चंदूसारखे दुकानात बसावे लागेल.’
कधीतरी हे त्याच्या कानावर पडत असेलही, त्याला वाईट वाटत असेलही; पण त्याने बहुधा हे प्रारब्ध स्वीकारलेले होते. मोठ्या चार बहि‍णींची लग्नं आणि नंतर आईवडिलांचे आजारपण यात तो पिचून गेला होता. पण त्याचा उत्साह तीळमात्रही कमी झाला नव्हता.
मुलं मुली वावगे वागली, व्यसनं करताना दिसली की तो चांगलाच चिडत असे, ‘बेट्याहो, तुम्हाला मिळतंय ना, म्हणून माजू नका. वेळीच मार्गाला लागा.’
परिस्थितीचे चटके सोसून आलेले शहाणपण त्याच्याकडे होते. ते त्याने कायम जागते ठेवले. अगदीच ऐकले नाही तर तो मुलांच्या घरच्यांना सांगायला कमी करत नसे. चंदूला बिघडायला खरे तर भरपूर स्कोप होता. त्याच्यावर नजर ठेवणारे कोणी नव्हते, पैसा हातात येत असे. पण तो तसा झाला नाही. शाळेत न शिकताही शहाणा होता.
स्वतः फार न शिकल्याची खंत त्याला असावी. म्हणून आजही जेव्हा त्याच्या दुकानात जातो तेव्हा म्हणतो, ‘अरे, मी इथेच असलो तरी माझ्या दुकानातील पुस्तकं वाचून, अभ्यासून किती पुढे गेली मुले. म्हणजे त्यांच्या रूपाने मीच नाही का पुढे गेलो?’
दैवकृपेने आज त्याचे उत्तम आहे. दुकान दोनमजली झाले आहे. सुंदर बायको, दोन मुली असा उत्तम संसार आहे. मोठ्या दुकानात चंदूशेठ गल्ल्यावर बसतो. हाताखाली दहाबारा मुले आहेत. मागच्या सुट्टीत त्याच्या दुकानात गेल्यावर चक्क कोल्डड्रिंक मागवलं.
निघताना मी म्हटलं, ‘चंदू, लिहून ठेव बरं का याचे पैसे.’
सुंदर, नितळ निरागस डोळे असलेला उंच चंदू जोरजोरात हसला आणि म्हणाला, ‘बस का ताई?’
हसताना लक्षात आले आता त्याचा एक दात सोन्याचा बसवला होता. चंदूची मूळ असलेली उंची आता अजून जास्त वाटली.
मी काय म्हणते, तुम्ही कधी आमच्या गावात गेलात आणि ‘कोनगावकर शालोपयोगी वस्तू भांडाराकडे’ वळलात, तिथे सुंदर नितळ डोळे असलेला, लांबसडक बोटे असलेला आणि कुठल्यातरी पोर्‍याने कामात दिरंगाई केली म्हणून ओरडणारा, शेवटी कंटाळून गल्ल्यावरून उठून स्वतःच वस्तू काढून देणारा जर कोणी दिसला तर समजा, तो आमचा ‘चंदूच’ आहे.
