श्यामबाबूंचा सखोल, सहृदय ‘मंडी’

वेश्या व्यवसायावरील बहुतेक सर्व चित्रपट हे एक तर लखनवी पद्धतीचे उदात्तीकरण किंवा त्यांना एका खलनायकाच्या स्वरूपात सादर केलेले दिसून येतात. पण या दोन्हीही रूपांच्या पलीकडे जाऊन बेनेगल या सर्व व्यक्तिरेखा आपल्यासमोर केवळ एक माणूस म्हणून, एक व्यक्ती म्हणून पुढे आणतात.
– – –

१९८३ साली प्रदर्शित झालेल्या `मंडी’ या चित्रपटात श्यामबाबूंच्या मुशीत तयार झालेला प्रचंड ताकदीचा संपूर्ण स्टारकास्ट होता… शबाना आझमी, स्मिता पाटील, नसिरुद्दीन शाह, ओम पुरी, कुलभूषण खरबंदा, नीना गुप्ता इ. या सर्वांचेच काम नेहमीप्रमाणे उच्च दर्जाचे, चपखल बसलेले आणि ते ‘इज मोअर’ या उक्तीवर विश्वास ठेवणारे व अधिक परिणामकारक व वास्तवाच्या जवळ नेणारे होते.
हा चित्रपट गुलाम अब्बास यांनी अलाहाबाद येथील घटनेवर लिहिलेल्या `आनंदी’ नावाच्या लघुकथेवर आधारित आहे. कथानक एका शहरातील वेश्यागृहाचे स्थलांतर होण्यासाठी चालू असणार्‍या प्रयत्नांभोवती फिरते. वेश्यागृह हे मध्यवर्ती ठिकाणी असल्यामुळे त्याभोवती फिरणारे राजकारण, अर्थकारण त्यातून पुढे येते. आणि स्पष्ट होत जातो तिथे वास्तव्यास असलेल्या महिलांचा अस्तित्वासाठीचा लढा. समाजाची दुटप्पीपणाची वर्तणूक ही उपरोधात्मकरीत्या आपल्यासमोर मांडली जात असतानादेखील त्यातले गांभीर्य कोणत्याही क्षणी कमी होत नाही, हे महत्त्वाचे.
जशी ती सामाजिक संकल्पनेची, जडणघडणीची गोष्ट आहे, तशीच ती मानवी संबंधांची देखील आहे.
`मंडी’ म्हणजे मार्वेâट प्लेस, थोडक्यात, `बाजार’, तोही स्त्रियांच्या देहविक्रीचा! या विषयाच्या चित्रपटात विनोद असू शकतो? पण श्यामबाबूंनी ही कमाल करून दाखवली आहे. हा डार्क ह्युमर अतिशय संवेदनशील व संयत रीतीने मांडलेला जाणवतो.
चित्रपटाची सुरुवात होते तेव्हा पडद्यावर दिवसाढवळ्या एका माळरानावर पडलेला जनावराचा सांगाडा दिसतो. पार्श्वभूमीवर येणारे आवाज त्या बंजर व निर्मनुष्य जमिनीचा आर्थिक व्यवहार चालू आहे, याची जाणीव करून देतात. एक फकीर त्या मोडकळीस आलेल्या जागेत बसून आहे. त्याची उपस्थिती चित्रपटात पुन्हा पुन्हा सातत्य राखत शेवटाकडे जाताना दिसून येते. या जमिनीचा व्यवहार, वाटाघाटी होऊन पूर्ण होतो, त्यावेळेस लक्षात आणून दिले जाते, मुलीच्या लग्नात हुंडा देण्यासाठी जमीन विक्रीला काढावी लागली आहे. विक्री करणारा संभ्रमात आहे. विकत घेणार्‍या व्यक्तीला तो विचारतो, `लेकिन इस जमीन का करेंगे क्या?’ याचा संदर्भ नंतर लागतो. पुढच्या शॉटमध्ये दिसते रात्रीच्या अंधारात उजळलेली एक कोठी! जिथे सूर्यास्तानंतरदेखील वर्दळ चालू आहे. नाच, गाणे, पोलीस हवालदार, फोटोग्राफर, पानपट्टी, आत-बाहेर करणारी मंडळी आणि शृंगारिक युवती यांच्यामुळे ती जागा चैतन्यमय आहे.
शब्दांच्या पलीकडचे आशय चित्रपटाच्या माध्यमातून किती प्रभावीपणे मांडले जाऊ शकतात, याचे हे एक उत्तम उदाहरण आहे. दोन्हीही ठिकाणी व्यवहार/बाजार/आर्थिक घडामोडी चालू आहेत. दोन्ही ठिकाणी मध्यवर्ती संकल्पना आहे ती शरीरसंबंधांशी निगडित! एक अधिकृत, प्रतिष्ठाप्राप्त, समाजमान्य लग्नाची; तर दुसरी अनधिकृत, छुप्या कारभाराची. समाजाकडून कायम अव्हेरले गेलेल्या आणि कमी लेखले गेलेल्या वर्गाशी संबंधित शरीरविक्रीची. अशा चित्रीकरणाच्या माध्यमातून आपल्याला चित्रपट हे एक कला म्हणून मान्यता पावलेले माध्यम का आहे, हे लक्षात येते. जमीन, स्त्री आणि व्यवहार यातील योजनाबद्ध परस्परसंबंध लक्षात घेण्याजोगा.
यातील रुक्मिणी (शबाना आझमी) ही एक यौवनाचा भार ओसरलेली, वय झालेली कोठा सांभाळणारी `मॅडम’/`बाई’ आहे, जी जिव्हाळ्याने तिच्या आश्रयाला आलेल्या मुलींचा सांभाळ करते आहे. ज्यात आहेत झीनत (स्मिता पाटील), जी तिच्या विशेष जिव्हाळ्याची, बसंती (नीना गुप्ता), नादिरा (सोनी राजदान), परवीना (अनिता कंवर), कमली (इला अरुण) आणि तिचा अतिशय विश्वासातील नोकर टूंगरुस (नसिरुद्दीन शाह).
कोठीमुळे मध्यमवर्गीय, सुसंस्कृत व सुसंस्कारी समाजावर वाईट परिणाम होतील, ओघाने त्याचे विपरीत परिणाम भोगावे लागतील, या शक्यतेमुळे कोठी गावकुसाबाहेर काढून विस्थापित करण्याचा चंग बांधण्यात आला आहे. पुढाकार घेण्यात सामील आहेत, समाजातील राजकारणी, धनिक लोक, सामाजिक संस्था चालवणारे विश्वस्त आणि या सर्वांना मदत करणारी पत्रकार मंडळी. ही कोठी चमकणारी, झुंबरांनी सजवलेली, सुबत्ता दाखवणारी नाही. तर एक मोडकळीस आलेली, रंग उडालेली, जगण्यासाठी किमानतम व्यवस्था असलेली ती एक जागा आहे. त्यामध्ये वावर असलेल्या सर्वजणी या सर्वसामान्यांप्रमाणे दिसणार्‍या मुली आहेत. हे सर्व दृश्य जेव्हा आपण बघतो त्यावेळेस ‘पाकिजा’मध्ये दिसणारी मीनाकुमारी व त्याचे सेट्स, ‘देवदास’मधील माधुरी दीक्षित किंवा ऐश्वर्या राय, ‘उमराव जान’मधील रेखा यांच्याशी तुलना करताना चित्रपटाच्या संपूर्णत: वेगळ्या संकल्पनेकडे लक्ष वेधले जाते.
प्रमोदकुमार बर्नवाल `श्याम बेनेगल और समांतर सिनेमा’ या पुस्तकात म्हणतात, `चिंगारी’ हा चित्रपट बघून आलेला एक प्रेक्षक म्हणाला, `सुष्मिता सेनवर होणारा बलात्काराचा सीन बघून चित्रपटगृहातील बहुतेक सर्वजण उत्तेजित झाले होते, जोरजोराने ओरडत त्याची मजा घेत होते.’ ते म्हणतात, `अशा परिस्थितीत वेश्यांच्या दु:खाशी प्रेक्षक जोडले जाऊच शकत नाहीत. उलट ते स्वत:च्या स्वप्नील दुनियेत मशगूल होतात.’ त्या पार्श्वभूमीवर चित्रपट अभ्यासक सुहास किर्लोस्कर ‘मंडी’बद्दल काय म्हणतात ती प्रतिक्रिया खूपच बोलकी आहे. ते म्हणतात, `कॉलेजमध्ये असताना `विशेष’ काहीतरी पाहायला मिळेल म्हणून चित्रपट पाहायला गेलो आणि चित्रपट संपल्यानंतर ‘अरे बापरे! हे काय होतं?’ असं वाटलं. डोकं सुन्न होऊन गेलं होतं. आणि अशा तर्‍हेने श्याम बेनेगल यांच्या समांतर सिनेमाची ओळख झाली.’
त्यामुळे `मंडी’ बघताना या स्त्रियांचे आयुष्य किती बारकाईने, त्यांच्या अंत:सृष्टीतून तपासून मांडले आहे हे लक्षात येते. बाहेरील जगाची त्यांच्याबद्दलची अनुमाने, व्यवहार व समज याचा वेगळ्या पद्धतीने मांडलेला गोषवारा अचंबित करतो.
सर्व अडचणींना तोंड देत जेव्हा माळरानावर कोठी विस्थापित होते, तेव्हा चित्रपटाच्या सुरुवातीला दिसलेल्या फकिराच्या आशीर्वादाने व सल्ल्याने बाबा करक शाहचा दर्गादेखील तिथे उभा राहतो. कोठा आणि दर्गा यांच्यामुळे अर्थातच, रहदारी वाढू लागते. व्यवहार, दुकाने, वस्ती व बाजार वाढतो. पसारा आणि परिसर रुंदावत जातो आणि हवेली परत भरवस्तीच्या मध्ये उभी राहते. अर्थात, ती परत सर्व सात्त्विक, दांभिक, उच्चभ्रू, पापभिरू समाजाच्या नजरेत खुपू लागते. इथे जाणवते बेनेगलांच्या दृष्टीतून समाज, समाजव्यवस्था व त्यावर असणारा धर्माचा घट्ट पगडा, त्यांचे व्यवस्थेवर होणारे परिणाम, धर्माचा चांगल्याबरोबरच स्वार्थासाठी केला गेलेला उपयोग याचे आकलन आपल्याला `निशांत’प्रमाणे इथेदेखील होते.
वरवर दिसणार्‍या या कोठीच्या विस्थापनाच्या पायात रोवले गेलेले आहेत अनेक आर्थिक, सामाजिक, राजकीय प्रश्न. ते हळूहळू वर येतात. आपल्यासमोर उलगडले जाते समाजाचे दुटप्पी धोरण, त्याचा ढोंगीपणा, प्रत्येक गोष्टीच्या तळाशी असलेला बाजार… `मंडी’ आपल्यासमोर लख्खपणे उभी राहते.
कोठीच्या आजूबाजूला वावर असणार्‍यांमध्ये आहेत रामगोपाल (ओम पुरी) फोटोग्राफर, जो अर्धनग्न मुलींचे फोटो काढून त्याच्या विक्रीवर आपले अर्थार्जन करतो आहे. हवालदार (हरीश पटेल), ज्याचा तिथे कायमचा वावर आहे, तो वर्दीत असल्याचा त्याला उपयोगच होतोय. मि. गुप्ता (कुलभूषण खरबंदा), जो जमिनीचे व्यवहार करणारा एजंट आहे, तर मेयर अगरवाल (सईद जाफरी) याची अनौरस मुलगी झीनत ही रुक्मिणीने सांभाळली आहे. मेयर अगरवालच्या औरस मुलाचे, सुशीलचे लग्न मि. गुप्ताच्या मुलीशी, मालतीशी (रत्ना पाठक) ठरले आहे. तो देखील एक बिझनेस डीलच आहे!
या सगळ्या व्यावहारिक गुंत्यात उलगडत जाते मानवी संबंधांची वीण आणि त्यातील गुंते. झीनत गाण्यात निपुण आहे, तर बसंती नृत्यात. म्हणजेच देहविक्रीबरोबर तिथे कलेचे संवर्धनदेखील चालू आहे.
कोठीचा व्यवहार, विक्री होण्यात किती जणांचे हितसंबंध जोपासले जात आहेत हे बघण्यासारखे आहे. गुप्ताने आधीच विस्थापित करण्यात येणार्‍या कोठीच्या ठिकाणची जमीन विकत घेऊन ठेवली आहे. गुप्ता आणि अगरवालमध्ये समझोता झालेला आहे. वीस दुकाने म्युन्सिपालटीच्या मेंबरच्या नातेवाइकांसाठी, शांती देवी (गीता सिद्धार्थ), जी `नारी निकेतन’ ही महिलांसाठीची संस्था चालवते आहे, तिच्या जावयासाठी दोन दुकाने व म्युन्सिपालटी बांधकामाचे टेंडर गुप्ताच्या ओळखीच्या माणसाला! ही सर्व योजना आखून तयार झाल्यानंतर कोठा हलवण्यासाठी समाजमान्यता मिळवायला हवी. त्याचीही सोय केली जाते. वर्तमानपत्रांतील बातम्यांद्वारे, जिथे `नारी निकेतन’ची प्रशंसा व कोठ्याची बदनामी करणार्‍या बातम्या छापल्या जातात. त्या बदल्यात वर्तमानपत्राला मिळतात घवघवीत रकमेच्या जाहिराती!
समाजात रोजच्या आयुष्यात चालणार्‍या या घडामोडींचं दर्शन आपल्याला डार्क ह्यूमरच्या माध्यमातून होते. विनोदाची पेरणी ही माकडाचे हवेलीत शिरणे, टूंगरुसची धावपळ, हवालदार व फोटोग्राफरभोवती फिरणारे किस्से यातून जाणवते. तशीच ती हवेलीत वस्तीस असलेल्या या स्त्रियांच्या संवादातून, देहबोलीतूनदेखील होते. विनोदामुळे वरकरणी हसत असताना ही बाब खरं म्हणजे हसण्यावारी घालवण्याची नाही, ही जाणीव टोचणी देत राहते.
फूलमणी (श्रीला मजुमदार), जिला कोठ्यावर बंदिस्त करून ठेवले आहे असा रुक्मिणीवर आरोप केला जातो, ती प्रत्यक्षात एक मुकी व बहिरी नवीन नवरी आहे, जिला तिच्या नवर्‍यानेच लग्नानंतर रुक्मिणीला विकले आहे! इथे परत दिसते प्रतिष्ठित समाजमान्य आणि बदनाम समाजबाह्य व्यवस्थेचे भीषण व दांभिक स्वरूप. ते परत एकदा उसळून बाहेर पडते, जेव्हा चित्रपटाच्या शेवटी `नारी निकेतन’ या महिलांसाठी असलेल्या स्वयंसेवी संस्थेतून फूलमणी पळून येऊन रुक्मिणीच्या संरक्षणाखाली येते. या धक्क्यातून बाहेर येणे अवघड होऊन जाते.
प्रेक्षकांची सहानुभूती कोठास्थित महिलांच्या दिशेने कधीच प्रस्थापित झालेली आहे. कोठ्यावरील प्रत्येक स्त्रीचे वेगळेपण राखण्यात दिग्दर्शकाने विशेष प्रयत्न केल्याचे जाणवत राहते. शबाना आझमीचा पेहराव, मेकअप, हावभाव व गरजेप्रमाणे कधी लैंगिकदृष्ट्या उत्तेजक, तर कधी जबाबदारीने त्रस्त, कधी वर्चस्व प्रस्थापित करण्यासाठी तिने दाखवलेली चतुराई, तर कधी आता हातचे सर्व निसटून जाते आहे की काय, याबद्दलची अगतिकता ही त्यांनी अप्रतिमरीत्या पडद्यावर चितारली आहे. त्यासाठी शबाना आझमी यांनी बेनेगलांसोबत हैद्राबाद परिसरातील कोठ्यावर जाऊन तेथील महिलांचे राहणीमान, देहबोली आत्मसात करण्यासाठी विशेष परिश्रम घेतले असे सांगितले जाते. नसीरुद्दीन शाह यांनी टूंगरुस तितक्याच ताकदीने उभा केलाय. त्याची कोठ्यावर काम करणार्‍या एका नपुंसक नोकराची व्यक्तिरेखा, त्याचे चालणे, उठणे, बसणे, दारू पिऊन पोपटाशी भांडण, रुक्मिणीबद्दलची आस्था व आपुलकी हे ठसा उमटवून जातात. म्हणूनच १९८४ मध्ये `मंडी’ हा सर्वात जास्त, एकूण बारा अभिनेत्यांसाठी फिल्मफेअर अ‍ॅवॉर्ड मिळवणारा हिंदी चित्रपट होता.
अधिक चारजणांचे नामांकनदेखील झाले होते. तसेच बेस्ट आर्ट डिरेक्शनसाठी नितीश रॉय यांना राष्ट्रीय फिल्म अ‍ॅवॉर्ड मिळाला. लंडन, हाँगकाँग व लॉस एंजलिस येथे इंडियन पॅनोरमाअंतर्गत फिल्म फेस्टिव्हलमध्ये तो दाखवला गेला.
`मंडी’बद्दल बेनेगल म्हणतात, `जाणीवपूर्वक मला समाजाची दांभिकता यातून दर्शवायची होती. जास्त ताकदवान हा नेहमीच कमी ताकदवानाला कह्यात ठेवण्याच्या प्रयत्नात असतो. ही देहविक्री करणार्‍या स्त्रियांची लढाई आहे, समाजव्यवस्थेशी, तसेच स्वत:चे अस्तित्व टिकवून ठेवण्यासाठी व स्वातंत्र्यासाठी देखील.’
हे त्यांचे म्हणणे खालील संवादातून अप्रतिमरीत्या प्रतीत होते. कोठ्यावर मोर्चा येऊन, `हे काम बंद करा. आमची पाच हजार वर्षांपूर्वीची संस्कृती नष्ट करायची आहे का? नारी की पूजा होनी चाहिये, उसको बाजार में बिकने देंगे क्या?’ असा सल्ला देणार्‍या शांतीदेवीला कमलीचा प्रश्न आहे, `फिर रोटी कैसे खायेंगे?’ शांतीदेवीचे प्रतिउत्तर, `रोटी ही सबकुछ नहीं जिंदगी में।’ त्यावर बसंती म्हणते, `मुफ्त की मिलती होंगी।’ त्यावेळची संवादफेक व देहबोली ही कमालीची परिणामकारक आहे. शांतीदेवीला सन्मानाने घरात बोलावून रुक्मिणीने एकादशीचा देवाचा प्रसाद देऊ करणे हेदेखील प्रतीकात्मक! रुक्िमणीचे अचानक बदललेले स्वरूप व तिच्या तोंडचे `सौजन्यशील’ संवाद, तिने नारी निकेतनला मदत करण्याची दाखवलेली तयारी, `हम धंदा नहीं करते, हम कलाकार है’ हे सांगणं… हे केवळ अप्रतिम. `नारी निकेतन’च्या समर्थकाची दुटप्पी वर्तणूक, शांतीदेवीचे तिच्या जावयाबरोबर असलेल्या संबंधांविषयीचा उल्लेख आणि त्यादरम्यान जाता जाता रुक्मिणीचे सांगणे की, ‘इतनी फिकर है तो संभालो अपने मर्दों को। आदमी खरीदता है, तभी औरत बिकती है!’ या भागात दिग्दर्शकाचे कलात्मकता व आशय या दोन्हीतील कौशल्य उभारून येते.
हे सर्व घडत असताना देवाणघेवाणीच्या व्यवसायात गुप्ता शांतीदेवीशी फोनवर हसत बोलताना म्हणतो, `समाज नहीं सुधरेगा, तो देश कैसे सुधरेगा?’ हे बोलणे होत असताना समोर बसलेला आहे अगरवाल. त्याच्याकडे बघून केलेले स्मितहास्य दर्शकांना शब्दांपलीकडच्या बर्‍याच गोष्टींचे आकलन करून देते. चित्रपटात समाजाचा सत्याचे पांघरूण घेऊन केलेला दुटप्पीपणा, ढोंगीपणा सतत झिरपत असलेला जाणवतो. कोठीवरील या स्त्रिया मात्र एकमेकांचे सुख-दु:ख सांभाळत एका कुटुंबव्यवस्थेप्रमाणे जगताना दिसून येतात.
या चित्रपटातील कलाकारांची व तंत्रज्ञान तज्ज्ञांची यादी बघितल्यानंतर लक्षात येते की, बेनेगल यांची पडद्यावरील व पडद्यामागील टीम ही बहुतेक पक्की झाली होती. त्याबद्दल बोलताना ते म्हणतात, `त्या प्रत्येकाला माझ्या कामाच्या पद्धतीचा अंदाज आहे. त्यामुळे काम करणे तुलनात्मकरीत्या जरा सोपे होते.’
आत्तापर्यंत वेश्या व्यवसायावरील बहुतेक सर्व चित्रपट हे एक तर लखनवी पद्धतीचे उदात्तीकरण किंवा त्यांना एका खलनायकाच्या स्वरूपात सादर केलेले दिसून येतात. पण या दोन्हीही रूपांच्या पलीकडे जाऊन बेनेगल या सर्व व्यक्तिरेखा आपल्यासमोर केवळ एक माणूस म्हणून, एक व्यक्ती म्हणून पुढे आणतात. समाजाचा त्यांच्याकडे बघण्याचा दृष्टिकोन, त्यांची होणारी मानसिक, भौतिक व सामाजिक कोंडी व तरीदेखील सन्मानाने जगण्याचा त्यांचा अट्टहास आपल्याला केवळ स्तिमितच करत नाही, तर विचार करायला भाग पाडतो. प्रेक्षकाला आत्मपरीक्षण केल्याशिवाय गत्यंतरच राहत नाही. ही कथा उलगडताना कलात्मक व संवेदनशील पद्धतीने बेनेगलांनी त्याचे चित्रण केले आहे.
या सर्व स्त्रिया परिस्थितीच्या बळी म्हणून समोर न येता त्या स्वत:ला सन्मानाने जगण्यासाठी, आपल्या हक्काची, अधिकाराची मागणी करताना दिसतात. रुक्मिणी म्हणते, `हाशिम साहेब तो जानते है कि, हम हुनर और मेहनत से कलाकार है, पर किस्मत ने हमे किचड में पटक दिया।’ ती विचारण्याची हिम्मत करते, `समाज फक्त आमच्याकडे बोट दाखवून आम्हाला दोष देताना आमची सेवा घेणार्‍या, मागणी करणार्‍या पुरुषांना का नेहमीच मोकाट सोडतो?’
हे बघताना, ऐकताना पु. ल. देशपांडे यांच्या `तीन पैशाचा तमाशा’, जो ब्रेश्तच्या `थ्री पेनी ऑपेरा’चे स्वैर रूपांतर आहे, त्यातील गाण्याच्या ओळी आठवतात…
‘आता ऐका माझी कथा सांगते… सांगते स्पष्टच माझी व्यथा कुलवंताच्या कन्या तुम्ही आपणास म्हणविता कुलटा आम्ही बाजारातील खुल्या वारयोषिता विचाराल का पित्यास तुमच्या; का ह्या झाल्या अशा? विचाराल का पतीस; आमुची कोणी केली दशा? कधीमधी जर माय भगिनीनों याल आमुच्या घरी, तुमचेच पती, पिते भेटतील आमुच्या शेजेवरी. जगी ह्या गरीबी एकच पाप, जगी ह्या गरीबी एकच शाप, जगी ह्या गरीबी एकच ताप… शरीर विकता उभा राहतो देव बनून भाकरी सांगा आधी बात एक मज माणूस जगतो कशावरी? माणूस जगतो कशावरी?’
विद्याप्रिया अय्यर ‘मंडी’ चित्रपटाबद्दल बोलताना म्हणतात, ‘Debate on legalization of sex worker, acknowledgment & acceptance, whether they deserve it or not will continue. But Shyam Benegal did something different & effortly, he humanised them.’
`वेश्या व्यवसायाला कायद्याची मान्यता असावी का? त्या व्यवसायाचा स्वीकार आणि संमती असावी का? ते योग्य होईल की अयोग्य, ही चर्चा चालूच राहील. पण श्याम बेनेगल यांचे वेगळेपण असे, त्यांनी अतिशय लीलया त्यांच्याभोवतीचे गूढ कमी करून त्यांना मानवी स्वरूप दिले.’ ही `मंडी’साठी श्यामबाबूंच्या प्रति अतिशय बोलकी प्रतिक्रिया आहे असे म्हणावे लागेल.

पुस्तकाचे नाव : श्याम बेनेगल – एक व्यक्ती… एक दिग्दर्शक
प्रकाशक : रोहन प्रकाशन