काही लाज?

`काही लाज?’ वास्तविक फक्त दोनच शब्दांचा प्रश्न, पण किती जळजळीत!
हा प्रश्न कोणालाही पहिल्यांदा विचारला जातो, तेव्हा तो फारच झोंबतो, मग मात्र हळूहळू तो तितकासा झोंबत नाही. एकतर अतिवापरामुळे तो प्रश्न तरी गुळगुळीत होत जातो, एखाद्या चलनी नाण्यासारखा; नाहीतर तो माणूस तरी कोडगा होत जातो, एखाद्या राजकारण्यासारखा. आमची आणि या प्रश्नाची तर बालपणापासूनच वारंवार गाठ पडत आली आहे, जणू काही आमचं आणि त्याचं जन्मोजन्मीचं नातं असावं, एखाद्या प्रियकर-प्रेयसीसारखं. (आयला, नवरा-बायकोसारखं असं का नाही सुचलं?) त्याला करमतच नाही आमच्याशिवाय. आणि आयुष्याच्या शेवटल्या दिवसापर्यंत तो (बायकोसारखा) आमचा पिच्छा सोडेल असं काही वाटत नाही. ‘जित्याची खोड मेल्याशिवाय जात नाही’ हेच खरं. (आता ‘जित्याची’ म्हणजे कोणाची, आमची की त्या प्रश्नाची हे कोण ठरवणार?)
सर्वात आधी, आमच्या बालमनावर काय परिणाम होईल याचा काहीएक विचार न करता हा प्रश्न विचारून आमच्या बालमनावर आघात केला तो आमच्या कुळकर्णी बाईंनी. त्याचं असं झालं की, वयाच्या अवघ्या चवदाव्या वर्षी, आम्ही पाचवीच्या वर्गात लागोपाठ तिसर्‍या वर्षी शिकत असताना, एके दिवशी वर्गात आमच्या डोळ्यात कचरा जाण्याचा आणि शेजारच्या बाकावरच्या सुनीताने आमच्याकडे पाहण्याचा एकच घात झाला आणि नेमका आमचाही घात तिथेच झाला. कचरा गेल्यामुळे आमचा एक डोळा थोडा लवला आणि त्या बिनडोक सुनीताने जागेवरूनच आमच्याकडे बोट दाखवत, ‘बाई याने मला डोळा मारला’ असं ओरडत कुलकर्णी बाईंकडे आमची तक्रार केली. झालं. कुलकर्णी बाईंनी आमच्याजवळ येत आमच्याकडे एक जळजळीत कटाक्ष टाकला आणि ‘काही लाज?’ असा त्या कटाक्षाहूनही जास्त जळजळीत प्रश्न विचारत आमचा शेंदूर फासलेला बजरंग बनवून टाकला! आता मला सांगा, माणसाच्या स्नायूंच्या काही हालचाली या ऐच्छिक असतात तर काही अनैच्छिक असतात. स्नायूंच्या अशा अनैच्छिक हालचालींसाठी कोणाला जबाबदार धरू नये, त्यासाठी त्याला शिक्षा करू नये, इतकं साधं सामान्यज्ञान नसलेल्या कुळकर्णी बाईंना शिक्षिका कोणी केलं असावं? असू देत.
बरं, तरुणपणी तरी या प्रश्नाने आमचा पिच्छा सोडावा की नाही? नावच नको. त्याचं असं होत असे की, आम्ही आमच्या एखाद्या कॉलेजच्या मैत्रिणीला, वर्गमैत्रिणीला नाहीतर सोसायटीतल्या मैत्रिणीला, ‘आज कॉलेजला दांडी मारून आपण सिनेमाला जाऊ या का?’ संध्याकाळी गार्डनमध्ये येशील का?’ त्या गुलाबी ड्रेसमध्ये तू फारच छान दिसतेस. उद्या कॉलेजला घालून येशील का?’ असले साधे साधे, निरागस आणि निरुपद्रवी प्रश्न विचारत असू. बरं, जमत असेल तर हो म्हणावं, नसेल जमत तर नाही म्हणावं. कोणत्याही साध्या प्रश्नाचं उत्तर हे साध्या वाक्यानेच द्यायचं असतं. प्रश्नाचं उत्तर प्रश्नाने द्यायचं नसतं. समोरच्याने आपल्याला एखादा प्रश्न हळू आवाजात विचारला असेल तर आपण त्याचं उत्तर तितक्याच हळू आवाजात द्यायचं असतं, त्यासाठी कुत्रं चावल्यासारखं ओरडण्याची गरज नसते, ते असंस्कृतपणाचं मानलं जातं, इतकी सुद्धा अक्कल त्या सुशिक्षित मुलींना नसावी? उत्तरादाखल प्रत्येकीनेच आम्हाला, ‘काही लाज?’ हा प्रश्न इतक्या तारस्वरात विचारला की लवकरच आम्ही गावात फेमस झालो. ‘बदनाम हुए तो क्या हुवा? नाम तो हुवा!’ हेही असू देत. बरं, लग्नानंतर प्रौढपणी (म्हणजे बायकोने आमचं पाणी जोखल्यानंतर) तरी या प्रश्नाची आणि आमची गाठभेट टळावी की नाही? नावच नका काढू! आता आम्ही ग्यालरीत उभे असतानाच समोरच्या ग्यालरीत रमा वहिनी आल्या. आम्ही आपली बायको यांच्यापेक्षा किती सुंदर आहे याची तुलना करण्यासाठी थोडा वेळ त्यांच्याकडे निरखून पाहत असताना बायको मागे येऊन केव्हा उभी राहिली ते कळलंच नाही. ते तेव्हाच कळलं जेव्हा कानात, ‘काही लाज?’ हा चिरपरिचित प्रश्न समोरच्या ग्यालरीत उभ्या असलेल्या रमा वहिनींनाही ऐकायला जाईल इतक्या मोठ्या आवाजात आमच्या कानात शिरला!
हळूहळू प्रसंग बदलत गेले, पण प्रश्न तोच राहिला. मागे एकदा आम्ही (आमच्याच) बायकोला, ‘अण्णा कधी डोक्यावर पडले होते का गं?’ असा प्रश्न अगदी प्रेमाने, सासर्‍याबद्दल वाटणार्‍या चिंतेपोटी आपुलकीने विचारला. आता आपला नवरा आपल्या वडिलांबद्दल इतक्या आपुलकीने विचारपूस करतोय म्हटल्यावर बायकोने, ‘काही लाज?’ हा प्रश्न का विचारावा हे आम्हाला अद्यापही समजलेलं नाही. जाऊ द्या. आता आपलं प्रारब्ध म्हणून आम्ही त्या प्रश्नाला स्वीकारलं आहे. आता हेही असूच देत.
जाता जाता- मागे पुण्याच्या एका खासदारांनी (आता ते दिवंगत झाल्यामुळे त्यांचं नाव घेणं योग्य नाही. कोणी कितीही सोडली असली तरी आपण मात्र जनाचीही आणि मनाचीही बाळगतो.) भर मंचावर शेजारी उभ्या असलेल्या पुरंध्रीच्या पार्श्वभागावर चिमटा काढला. सीसीटीव्हीच्या कॅमेर्‍याने तो क्षण टिपला आणि तो व्हायरल झाल्यावर एकच हलकल्लोळ माजला. शेवटी त्या पुरंध्रीने, ‘ते माझ्या काकांसारखे आहेत.’ असा खुलासा केला आणि प्रकरण मिटले. ती पुरंध्रीसुद्धा भर मंचावर त्या खासदारांना ‘काही लाज?’ असा प्रश्न विचारू शकली असती, पण ती समजूतदार असावी, सुसंस्कृत असावी. आमच्या मैत्रिणींसारखी नसावी, आमच्या बायकोसारखी नसावी. शेवटी काही गोष्टी नशीबातच असाव्या लागतात, नाही का?
परत एकदा जाता जाता- बायकोने हा लेख वाचला तर ती परत विचारेल, ‘काही लाज?’